إعتقادات الإمامية (للصدوق)

الاعتقادات كتابى است كلامى كه مرحوم شيخ صدوق در آن با استناد به روايات و احاديث وارده از معصومان عليهم السلام به اثبات عقائد شيعى مى پردازد. شيخ اين كتاب را به هنگام مسافرت به نيشابور بنا به درخواست عالمان آن ديار كه از وى خواستند به صورت اجمال و مختصر عقائد شيعيان را براى آنان بيان كند املاء نمود.

معرفى اجمالى‏

از آن جا كه شيخ صدوق اساسا يك محدث است، چه در فقه و چه در عقايد، خود را محدود به معارف قرآن و روايات مى‏بيند. اين التزام تا بدان حد است كه حتى در كتابهاى فقهى و اعتقادى‏اش از الفاظ و تعابير احاديث سود مى‏جويد و تا حد ممكن از آوردن آراى خويش پرهيز مى‏كند. كتاب المقنع در فقه و كتاب الاعتقادات( عقايد اماميه) نمايانگر تفكر و بيانگر سبك و شيوه اوست. در واقع بايد كلام ابن بابويه( صدوق) را متون احاديث دانست كه با كمترين تصرف ممكن در قالب يك نظام كلامى ريخته شده و تدوين گشته است.

البته نبايد پنداشت كه صدوق صرفا به نقل و ضبط روايات پرداخته است، بلكه او با احاطه بر روايات و با استفاده از معيارهاى تشخيص و ترجيح احاديث به سنجش و گزينش روايات مى‏پردازد و آنچه را كه طبق موازين مى‏بيند به عنوان عقيده يا فتواى خويش بيان مى‏دارد. متاسفانه تا سخن از محدث به ميان مى‏آيد، بعضى بسرعت تفكر اهل حديث را در نظر مى‏آورند. شيخ صدوق به هيچ روى با اين تفكر آشتى ندارد. او بحث و استدلال در رد منكران را نه تنها جايز، بلكه واجب مى‏شمارد. مناظراتى كه از وى نقل شده، كاملا بر اين مطلب گواه است.

صدوق معرفت خداوند و توحيد را امرى« فطرى» مى‏داند كه همه خلق را بر آن سرشته‏اند. حتى انسان با تهذيب نفس و پيروى از فطرت خويش مى‏تواند به رؤيت قلبى خداوند نايل شود. اما با اين همه عقل را در شناخت خداوند و صفات او بكلى ناتوان نمى‏بيند. بخش عمده‏اى از كتابهاى او به نقل احتجاجات ائمه( ع) با مخالفين و بيان استدلالات ايشان اختصاص دارد. البته شيخ صدوق به محدوديت عقل در اين ميدان باور داشت و از اين رو برخلاف متكلمان، جز در موارد ضرورت، آن هم در محدوده متون و معارف كتاب و سنت، مناظره و مجادله را روا نمى‏شمرد. عجيب نيست كه در ميان صدها كتابى كه از وى بازمانده حتى يك اثر كلامى نيز نمى‏توان يافت. به طور كلى از نظر صدوق روش، قلمرو و موضوع عقل در معارف دينى داراى محدوديت بسيار است و معرفت دينى بيشتر بر مبناى فطرت و عقل فطرى بنا مى‏شود.

اين كتاب پس از نگارش مورد توجه جدى متكلمان قرار گرفت. برخى از مطالبى كه صدوق در كتاب خود به عنوان عقائد كلامى اماميه مطرح نموده به شدت بحث انگيز بوده است و مورد نقد برخى از عالمان ديگر از جمله شاگرد شيخ صدوق؛ شيخ مفيد قرار گرفته است. شيخ مفيد كه در اثبات عقائد كلامى به عقل استناد مى جست در نقد و بررسى كتاب استاد خويش، كتاب تصحيح اعتقادات الاماميه را نگاشت. با مقايسه اين دو اثر آشكار مى شودكه بين اين دو اختلافات قابل ملاحظه‏اى در مسائل فرعى وجود دارد.

ساختار كتاب‏

اين كتاب مشتمل بر ۴۵ باب است كه عناوين برخى از اين ابواب بدين شرح است:

بيان اعتقادات شيعه در توحيد، صفات ذات و صفات افعال، افعال بندگان، جبر و تفويض، اراده، مشيت، قضا و قدر، فطرت و هدايت، استطاعت، بداء، لوح و قلم، عرش و كرسي، نفوس و ارواح، موت و رجعت، رستاخيز و مباحث مربوط به آن، بهشت و دوزخ، وحي، امر و نهي، قرآن، مقام انبيا و رسل و حجج و ملائكه و عصمت ايشان، نفي غلو و تفويض، تقيه، مقام اجداد پيامبر، شأن علويان، احاديث و مفسر، حظر و اباحه و....

نسخه شناسى‏

۱- نسخه كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، قم به شماره ۱۹۴۵ كه در سال ۸۱۷ ق تحرير شده است. و نيز نسخه اى ديگر در كتابخانه مذكور به شماره ۱۳۸۲ كه به سال ۹۹۲ ق تحرير گشته است.

۲- نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى، مشهد به شماره ۳۶۷- اخبار، كه در سال ۸۸۰ ق كتابت شده است.

منابع:

۱- ضميري، محمد رضا- كتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي, ص ۲۵۵- ۲۵۶

۲- مقدمه كنگره جهانى شيخ مفيد بر كتاب‏

۳- پاكت چى، احمد، دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ۳، ص ۶۴

۴- اثباتى، اسماعيل، حديث انديشه، بهار و تابستان ۱۳۸۳، ش ۹ و ۱۰.