احاديث ما ، شأن نزولى دارند و در محيطى صادر شده اند كه اقوال و نظريّات فقيهان بزرگ اهل سنّت ، حاكم بوده است . ناظر به اين فتاوا ، اهل بيت عليهم السلام سخن گفته اند . سخنان آنان ، يا در ردّ نظريّه اى است ويا در اثبات آن . بنابراين ، بايد جوّ مسئله
فقهيّه را به دست آورد ، تا فهميد مقصود از روايت چيست . ۱
شهيد سيد محمدباقر صدر ، يكى از آفت هاى اجتهاد در نصوص دينى را «تجريد الدّليل الشّرعي من ظروفه وشروطه» ياد كرده ۲ و آن را در دو قسمت ، توضيح داده است . در بخشى فرموده است :
اگر امرى در عهد تشريع جايز دانسته شد ، پژوهشگر بايد تمام آنچه را در اين تجويز مى توانسته دخالت داشته باشد ، منظور كند ؛ وگرنه ، تعميم حكم با منظور نكردن شرايط خارجى آن زمان ، امرى خطا خواهد بود . ۳
علاّمه سيّد جعفر مرتضى عاملى ، ضرورت آگاهى از تاريخ صدور حديث وفوايد آن را در مطالعات فقهى ، در گفتگويى ، چنين باز گفته است :
. . . شما از نقش تسلّط بر تاريخ ودانستن وقايع تاريخى در فهم احاديث ونصوص دينى ، غافل نباشيد . تمام حوادث ، در بستر تاريخى خود شكل مى گيرند . انسان با زمان ، رابطه متقابل تأثير وتأثر دارد . ۴
. . . بنابراين ، درك درست بسيارى از نصوص ، نيازمند آگاهى كامل از زمان ، مكان وشرايطى است كه در آنْ صادر شده است . محيط و عكس العمل آن را در مقابل نصوص صادره ، بايد بشناسيم . شناخت اين موارد ، ما را در فهم حدود ، قيود و درك اشارات و لطايف آن ، يارى مى كند . در كتاب «السّوق ، في ظلّ الدّولة الإسلاميّة» نگاهى چنين داشتيم . . . اين كتاب ، با حجم اندك خود ، مى تواند نمايانگر ميزان تأثير شناخت واقعيّات خارجى در شناخت طبيعت نصوص صادر شده و اهداف آن باشد ، و به خوبى مى رساند كه اين شناخت ، فضاى گسترده اى را
1.مجلّه حوزه ، ش۴۴ـ ۴۳ ، ص۱۴۵ .
2.اقتصادنا ، دار التعارف ، ص۴۰۴ .
3.همان ، ص۴۱۲ (با تلخيص) .
4.مجلّه آينه پژوهش ، ش۵ ، ص۶۴ .
