قَالُواْ يَاحَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلاَ سَآءَ مَا يَزِرُونَ . ¹ آنان كه لقاى خدا را تكذيب كردند ، البته زيانكار شدند . پس آن گاه كه قيامت ، به ناگاه بر آنان فرا رسد ، مى گويند : واى بر ما بر آنچه درباره آن كوتاهى كرديم و آنان بار سنگين گناهان خويش را بر دوش مى كشند . چه بد است بارى كه مى كشند» .
همان گونه كه ملاحظه كرديد ، اين گروه حسرت زده، خود را مقصّر دانسته و گناه اين كوتاهى و تفريط را به عهده مى گيرند و خود را ملامت مى كنند.
خداوند در قرآن ، وضعيت شيطان را نسبت به مردم ، اين چنين بازگو مى كند :
چون كار از كار گذشت ، شيطان مى گويد: خدا به شما وعده اى داد كه حالا راستى آن را مى بينيد و من هم وعده اى دادم كه به آن وفا نكردم . وعده خدا اين بود كه مؤمنان را به زندگى سعادتمند و اهل شرك را به زندگى همراه با عذاب و اندوه در دنيا و آخرت، نويد داد و به آن وفا كرد ؛ امّا من ، شما را به لذّت ها و آرزوهاى دور و دراز وعده دادم ، به طورى كه از آخرتْ غافل شُديد ، امّا به آنچه كه به شما وعده دادم نرسيديد و حسرت به دل مانديد. البته من بر شما تسلّط و اجبارى نداشتم ، فقط از شما دعوت مى كردم و شما با ميل و اراده خود مى پذيرفتيد . در واقع ، شما بوديد كه با زودباورى خود ، مرا بر نفستان مسلّط مى كرديد . پس مرا سرزنش نكنيد و خودتان را ملامت كنيد. ²

اين انسان ، حاصلى ندارد و تنها برايش دوندگى مى آورد و رنج مى زايد.
اين ، دو بعد خسارت انسان است : خسارت عمل و خسارت وجود.
غفران و رحمت ، ما را از خسارت عمل مى رهانند ، امّا خسارت وجودى انسان ، به وسيله عواملى كه در سوره عصر و حمد به آن اشاره شده است، مرتفع مى شود:
يك . ايمان ؛
دو . توحيد ؛
سه . نيكوكارى و سفارش به حق و صبر ؛
چهار . طلب و دعا؛ ^۱
پنج . توجّه به اسوه ها. ^۲
اينها از عواملى هستند كه از خسارت وجود ، جلوگيرى مى كنند ، نيروهاى عظيم انسان را از ركود آزاد مى سازند ، و از اسارت به پُست ها و عنوان ها جدا مى سازند.

4 . خود ملامت گرى ^۳

در هنگام حسرت، فرد ، خود را مسئول خسارت و نقصان و محروميت تصوّر مى كند. لذا در اين حال ، به ملامت كردن خود مى پردازد.
در قرآن كريم مى خوانيم:
«قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِلِقَآءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً