حديث چنين آمده است:
الفضائل اربعة اولها الحكمه و قوامها فى الفكر و ثانيها العفة و قوامها فى الشهوة و ثالثها القوة و قوامها فى الغضب و رابعها العدل و قوامه فى الاعتدال.^۱
اين حديث را مى توان، بى توجه به برخى تفاوت هاى آنها، چنين ترجمه كرد:
فضايل چهار است: نخست حكمت است كه به انديشه استوار است و دوم عفت است كه به شهوت پايدار است و سوم قدرت است كه به غضب استوار است و چهارم عدالت است كه به اعتدال قواى نفس برپاست.
اين حديث بن مايه آنچه را كه در ميان عالمان اخلاق مسلمان به اخلاق فلسفى نامور است، به خوبى در خود دارد و دقايق آن را بازمى تاباند. در اين حديث چند نكته آمده است؛ نخست ماهيت فضيلت بيان شده است. ديگر آن كه چهار فضليت به عنوان فضايل اساسى برشمرده شده است. سوم آن كه ماهيت اين فضايل چهارگانه بيان شده و سرانجام آن كه اين فضايل بر نوعى روان شناسى استوار شده است. اين مضمون و ساختار، به خوبى، در سنت اخلاقى يونان شناخته شده بوده است و به نظر مى رسد كه براى فهم آن بهتر است كه كار خود را از آنجا آغاز كنيم.

1. فضيلت چيست؟

در اين حديث تعريفى از فضيلت به دست داده نشده است. ترتيب كتاب العين، ^۲ فضيلت را به معناى رفعت، لسان العرب ^۳ و صحاح، ^۴ فضيلت و فضل را به معناى ضد نقص و معجم مقاييس اللغة، ^۵ آن را به معناى فزونى و بيشى تعريف مى كنند. در قرآن كريم تعبير فضيلت به كار نرفته، اما از فضل سخن به ميان آمده است. با تأمل در آياتى كه اين تعبير در آن به كار رفته است، مى توان مهم ترين معناى آن را مال و دارايى دانست؛ مانند:
«وَ لاَ يَأْتَلِ أُوْلُواْ الْفَضْلِ مِنكُمْ وَ السَّعَةِ أَن يُؤْتُواْ أُوْلِى الْقُرْبَى وَالْمَسَـكِينَ وَ الْمُهَـجِرِينَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَ لْيَعْفُواْ وَلْيَصْفَحُواْ أَلاَ تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».^۶
در معلقه زهير بن ابى سلمى نيز فضل ناظر به بخشش مازاد دارايى است، ^۷ اما فضل به دارايى اختصاص ندارد، بلكه مى توان آن را گسترده تر از آن دانست. راغب اصفهانى با تحليل آياتى كه مشتقات فضل در آن به كار رفته است، معناى اصلى فضل را بيشى و زياده مى داند، كه گاه ستوده