به آسانى ميسّر گردد ، و در فصل پاييز ، هوا صاف گردد و بيمارى ها كم شود و شب ها دراز شود كه اعمالى كه در شب بايد كرد ، بيشتر ميسّر گردد .
[ اثبات صانع و دليل علم و حكمت و قدرت و اختيار ]
و باز براى مصالح عباد مقرّر فرموده كه از سرما داخل گرما به تدريج شوند و به عكس ، كه اگر حصول اين دفعى مى بود ، باعث ضرر بدن ها و فساد ضراعات ۱ مى شد و احداث امراض مُزمِنه مى گرديد ، چنانچه اگر كسى از حمّام بسيار گرمى به هواى بسيار سردى دفعتا داخل شود ، موجب بيمارى او مى شود . پس مقرّر فرموده كه سرما اندك اندك بكاهد تا گرما به نهايت رسد ، و گرما اندك اندك بكاهد تا سرما به نهايت رسد ، و اشتمال صنعت بر حكمت ، دليل واضحى است بر وجود علم و قدرت او ـ جلّ شأنه ـ .
[ دليل بر ردّ قول طبيعيان ]
اگر كسى گويد : اين تأنّى و تدريج از جهت عدم سرعت خاصّه شمس است در پست شدن و بلند شدن ، مى گوييم : علّت عدم سرعت و بُطؤ حركت شمس چيست ؟ اگر گويند : علتش / 41 / [ به جهت ] بزرگى دايره است كه آفتاب ، آن را به حركت خاصّه قطع مى كند ، باز از آن علّت مى پرسيم تا منتهى شود به آن كه از حكمت صانع عالم است كه به قدرت كامله و حكمت شامله ، اين حركت را بر قانون مصلحت منطبق گردانيده ؛ زيرا كه ترجيح بلا مرجّح ، محال است و تسلسل علل ، ممتنع است .
[ باز دليل بر وجود و علم و قدرت و لطف و حكمت صانع عالم است ]
و استدلال از احوال مغارب و مشارق بر مدبّر حكيم خالق غايت ظهور دارد ؛ زيرا كه اجرام كوكبيّه و اَجسام فلكيّه را ممكن نيست كه حركات از نفس طبايعشان باشد ؛ براى آن كه اجسام متساوى اند در جسميّت و تمام ماهيّت ، و حكم اشياى
1.ب : خراجات ، وظاهراً صحيح ، زراعات باشد .
