معرفت او قرين معرفت پروردگار عالميان است كه « من عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ » ،^۱ و در تطبيق عالَمِ صغير ـ كه آدم باشد ـ بر عالم كبير ، كتاب ها مى توان نوشت كه اين ترجمه را گنجايش ذكر آنها نيست ، با آن كه علم انسانى از ذكر همه آن قاصر است و جز خداوند عالميان ، آنها را نداند ؛ امّا چون بعضى از مشابهات را مذكور نمود ، اگر بعضى ديگر نيز مذكور شود ، نامناسب نخواهد بود .
پس بدان كه خداوند عالميان ، چندين هزار دفاين و خزاين و دقايق در انسان تعبيه فرموده و صفات مَلَكى و حيوانى و شيطانى و سَبُعى و نباتى و جمادى در او قرار داده ، از روى صورت ، عالَمِ كوچك و از روى معنى ، عالَمِ بزرگ است . از خودشناسى به خداشناسى مى توان رسيد و از چشمه حيات جاودانى ، آب زندگانى توان نوشيد . آدم ، نسخه عالم است و ملاحظه كه كنى از جهتى ، مانند آسمان است و از جهتى ديگر ، مانند زمين است و از جهتى ديگر ، مانند زمان است ، و از جهتى ديگر ، مانند مكان است .
و باز كه نظر كنى ، آسمان و زمين ، نظر به آدم ، پدر و مادر مهربان اند ، و چون عادت الهى جارى شده كه اشيا را به اسباب ايجاد كند ، مى توان گفت : ارواح و نفوس و حواس / 61 / و قوايى چند در آدم قرار داده تا هر يك ، مقتضى امرى گردد .

[ بيان روح حيوانى ]

مانند روح حيوانى كه قوّه حيوانيت بر او قائم است و از دل به جميع اعضا مى رود و قوّت حيات در دل به او تعلّق گرفته است و به واسطه رگ هاى شريان كه حركت مى كند و نبض حركت آن رگ هاست ، روح به جميع اعضاى بدن پهن مى شود و حيات اعضا از اوست كه حفظ مى كند اعضا را از فساد [ و تعفّن ] .