درآمد
شیخ صدوق (م381ق)، از فقیهان و محدثان شیعه در قرن چهارم هجری، کتب ارزشمندی از خویش به یادگار گذاشته است که در این میان، برخی از ابتکارات وی در پیوند قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السلام به چشم می‌خورد. اثبات نزول دفعی قرآن مبتنی بر روایتی از حفص بن غیاث از امام صادق علیه السلام یکی از این موضوعات است که بررسی و تحلیل آن و میزان تأثیرش بر متأخران، ضروری به نظر می‌رسد. این نوشتار در صدد آن است که به دو سؤال زیر پاسخ دهد: اول، این که اعتبار ادله قرآنی و روایی مخالفان در برابر استدلال روایی شیخ صدوق بر نزول دفعی قرآن کریم به چه میزان است؟ دیگر این که آیا استدلال مخالفان شیخ صدوق مبنی بر عدم حجیت خبر واحد می‌تواند به نفی نزول دفعی قرآن بیانجامد؟ در ابتدا به بیان دیدگاه شیخ صدوق در مورد کیفیت نزول قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله می‌پردازیم:
دیدگاه شیخ صدوق در نحوه نزول قرآن
شیخ صدوق در اعتقادات الإمامیة، تصریح کرده که اعتقاد ما در باره نزول قرآن این است که تمام قرآن یک باره در شب قدر به بیت معمور نازل شده و سپس در طول بیست سال از بیت معمور بر پیامبر، به تدریج نازل شده است و به درستی که خداوند علم به آن را یک باره به پیامبرش عطا نمود و فرمود:
... وَ لاتَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْماً.
و نیز فرمود:
لاتحَُرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْءَانَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ.۱
بررسی نشان می‌دهد این دیدگاه برگرفته از روایتی از کلینی و نیز شیخ صدوق از حفص بن غیاث از امام صادق علیه السلام است که فرمود:
نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِی طُولِ عشرین سَنَةً...۲.
1.. سوره طه، آیه ۱۱۴؛ سوره قیامه، آیه ۱۶-۱۹؛ اعتقادات الإمامیة، ص۸۲.
2.. الکافی، ج۲، ص۶۲۹؛ الأمالی للصدوق، ص۶۲؛ فضائل الأشهر الثلاثة، ص۸۷.
