تدوين حديث در شيعه در قرون اوليه

مدار حديث اهل سنت تا نيمه قرن دوم هجرى نقل شفاهى و مستند آن حافظه روات بود، زيرا عامه به واسطه نهى خليفه دوم از كتابت حديث، به تدوين و ضبط آن نپرداختند.
هروى (در كتاب ذم الكلام به نقل سيوطى در تنوير الحوالك از وى) از عبد الله بن دينار نقل كرده كه صحابه و تابعين، حديث را نمى نوشتند و فقط به حفظ مى سپردند.تا اينكه به واسطه گذشت زمان و در گذشت علماء، ترس نابودى حديث پيش آمد. لذا عمر بن عبد العزيز به ابابكر حزمى نوشت: كه سنن و احاديث را جمع نمايد.
ولى اين روش در عقيده اهل بيت رسالت (ع) مورد مخالفت بوده و علاوه بر دستور كتابت حديث، خود به ضبط آن پرداختند. چنانكه ابن حجر و سيوطى امام على (ع) و امام حسن (ع) را در شمار صحابه رسول اكرم (ص) كه نوشتن احاديث پيغمبر را روا مى دانستند، شمرده اند.
لذا اول كتاب حديث، طبق نوشته شيعه و بعض عامه از آن على بن ابيطالب (ع) و به املاء پيغمبر است (۱)؛ اين كتاب نزد امام باقر (ع) وجود داشته كه حضرتش آن را به حكم بن عتيبه نشان داده (۲) و همچنين كتاب السنن و الاحكام و القضاء از آن ابو رافع آزاد كرده رسول خدا (ص) (۳) و خزانه دار امير المؤمنين (ع) است كه شيخ نجاشى (ص ۵ رجال نجاشى طبع تهران) وي را از متقدمان شيعه شمرده و اسناد خود را به كتاب او پيوسته و هم اوست كه براى اولين بار به تبويب اخبار پرداخت.
فوت ابو رافع به نقل ابن حجر در تقريب (۴) در سال ۳۵ هجرى بوده است (مطابق با اولين سال خلافت امير المؤمنين (ع))؛ ولى طبق نقل رجاليون شيعه، وى در جنگهاى آن جناب شركت داشته است.
ديگر از پيشينيان شيعه، كه به تأليف كتاب حديث نامبرده شده اند (سلمان فارسى و ابوذر غفارى) است كه اولى حديث جاثليق و دومى وقايع پس از رسول اكرم (ص) را جمع آورى و تدوين نموده اند (۵). به نقل ابوحاتم (در كتاب الزينة) عنوان شيعه بر چهار تن از صحابه در زمان پيغمبر (ص) اطلاق مى شده است: سلمان و اباذر و مقداد بن اسود كندى و عمار ياسر (۶) .
از آن پس على بن ابى رافع و برادرش عبد الله، كه هر دو كاتب امير المؤمنين (ع) بوده اند (۷) و سليم بن قيس كه از جمله اولياء اصحاب آن جناب بوده (۸) در حديث و قضاياى بعد از پيغمبر به نگارش كتاب پرداختند.
على بن ابى رافع كتابى در فنون فقه مشتمل بر وضوء و نماز و ساير ابواب نوشته و كتاب سليم از كتبى است كه مرجع شيعه بوده است (۹) بگونه اي كه شيخ حر عاملى آن را از مدارك وسائل الشيعة و هداية الامية خود قرار داده است.
مدتى هم به واسطه كنترل شديدى كه از ناحيه بنى اميه و عمال آنان چون زياد بن ابيه و پسرش عبيد الله و حجاج بن يوسف ثقفى نسبت به شيعه اعمال مى شد بازار حديث از رونق افتاد. البته اوضاع سياسى زمان و جنگهاى داخلى و خارجى خاصه موضوع خوارج و قيامهاى پياپى آنان كمتر به مسلمين فرصت درس و بحث حديث را مى داد. به اضافه كه با وجود صحابه و تابعين و دسترسى به احاديث نبوى كمتر نيازى به جمع و تدوين حديث حس مى شد.ولى از آغاز سده دوم به بعد خاصه در زمان حضرت باقر (۱۱۴ ق) و حضرت صادق (۱۴۸ ق)، روات و مؤلفين شيعه در علم الحديث بطور محسوس، فزونى يافتند، چنانكه ذهبى در ترجمه ابان بن تغلب گويد: تشيع در طبقه تابعان و تابع تابعان و در ميان دينداران و پارسايان و ثقات، فراوان و بسيار گشت.
آنگاه گفته: چنانچه احاديث اينان را با همه كثرت و شيوعى كه دارند، مردود بدانيم قسمتى از آثار نبويه از ميان خواهد رفت و مفسده اينكار ظاهر است و به دليل، نيازى نيست.حسن بن على بن زياد وشّاء [و كان من وجوه هذه الطائفة (نجاشى)] كه از اصحاب حضرت رضا (ع) است گويد: من در مسجد كوفه نهصد شيخ را درك كردم كه همه مى گفتند (حدثنا جعفر بن محمد) (۱۰) .
شيخ مفيد متوفى ۴۱۳ ق فرموده: اماميه از عهد امير المؤمنين (ع) تا عهد حضرت عسكرى (ع) چهارصد كتاب به نام (اصول) تصنيف نموده اند.
همين مطلب را محقق متوفى ۶۷۶ ق در معتبر و شهيد متوفاى ۷۸۶ ق در ذكرى با (اختلاف عبارت) آورده اند. (۱۱) نيز مفيد ضمن حالات حضرت صادق (ع) در كتاب ارشاد و ابن شهر آشوب در مناقب و طبرسى متوفى ۵۴۸ ق (۱۲) در اعلام الورى نوشته اند: كسانى كه از ثقات با اختلاف مقالاتشان از امام صادق روايت كرده اند، چهار هزار تن بوده اند. و نيز گفته شده از ميان شاگردان حضرتش چهارصد كتاب از احاديثى كه جنابش تدريس و املاء مى فرموده پرداختند و آن كتابها را (اصول) مى نامند و چون فوت حضرتش در سال ۱۴۸ ق بوده، قهرا شاگردان (يعنى نويسندگان اصول نامبرده) مقدم يا معاصر گروهى كه از اهل تسنن به جمع حديث پرداختند مى باشند. زيرا جمع كثيرى از نامبردگان، از شاگردان حضرت باقر كه در ۱۱۴ يا ۱۱۲ ق وفات فرموده بوده اند و كليه كسانى كه از اهل سنت بجمع تدوين حديث پرداخته و ما نامشان را ياد كرديم سال فوتشان پس از اين دو امام خاصه حضرت باقر است (مثلا بين وفات حضرت باقر ومالك بيش از نيم قرن فاصله است و هكذا) براى نمونه جابر بن يزيد جعفى در ۱۲۸ ق در گذشته و وفات ابان بن تغلب در زمان حضرت صادق بوده و محمد بن قيس بجلى از اصحاب حضرت سجاد و باقر (۱۱۴ ق) بوده اند و ابو حمزه ثمالى بسال ۱۵۰ ق درگذشته است. فوت زراره در سال ۱۵۰ ق و محمد بن مسلم نيز در همين سال و ابو عبيده حذاء و بسام صيرفى در قرن دوم بوده و به نقل رجاليون هر يك از نامبردگان داراى تأليف يا تأليفاتى در حديث بوده اند، حتى مانند ابان بن تغلب و ابان بن عثمان الاحمر نه تنها در حديث كتاب نوشته اند بلكه در قرائت و تفسير و تاريخ و ادب در شمار پيشوايان اين دانشها قرار داشتند (رك: تأسيس الشيعه فصل ۷ و ۸ و ۱۲) .

اصل.كتاب.مصنف
اصل در اصطلاح علماى حديث مجموعه اى از روايات است كه راوى بلاواسطه از لسان امام شنيده و ضبط نموده باشد، ولى چنانچه به واسطه كتاب ديگر (كه از امام اخذ شده) مجموعه اى گردآورد به اين مجموعه (فرع) و به مرجع اولى (اصل) گويند (۱۳) .
يا مراد باصل، مجرد كلام امام (ع) است در مقابل كتاب و مصنف كه در آنها علاوه بر كلام ائمه، از خود مؤلف نيز بياناتى هست (۱۴) . مؤلفين كتب رجال در آغاز، اصحاب اصول را از مصنفين جدا مى كردند، اول كسى كه اينكار را به حد استيفاء انجام داد احمد بن حسين بن عبيد الله غضائرى (متوفي ۴۱۱ ق) (۱۵) ، و معاصر شيخ طوسى (۱۶) است كه دو كتاب، يكى در ذكر مصنفات و ديگرى در ذكر اصول تأليف كرد كه شيخ طوسى پس از وى ترجمه مصنفين و اصحاب اصول را در يكجا جمع نمود (۱۷) ، نيز بارى ابن عقده كتابى در اسامى روات و ناقلين از حضرت صادق تصنيف كرده است.
همچنين ترجمه پاره اى از اين بزرگان و كتب مؤلفه آنان در كتابهاى فهرست ابن نديم (متوفى ۳۸۵ ق) (۱۸) و رجال كشى تلميذ عياشى و رجال نجاشى (متوفى ۴۵۰ ق) و رجال و فهرست شيخ طوسى (متوفى ۴۶۰ ق) و معالم العلماء معروف به فهرست ابن شهرآشوب سروى مازندرانى (متوفى ۵۸۸ ق) و فهرست شيخ منتجب الدين (متوفى ۵۸۵ ق) و ساير كتب رجاليه متأخره آمده است(۱۹) .
با اين همه شيخ طوسى كه در زمان خويش رياست اماميه را داشته و در مدت اقامت در بغداد نيز دسترسى به كتابخانه بسيار نفيس دار العلم شاپور و كتابخانه پر ارج استادش سيد مرتضى داشته، در آغاز فهرست مى نويسد: من هيچگاه تعهد نمى كنم كه همه تصانيف و اصول روائى شيعه را در اين كتاب نام برم، زيرا اين كار با كثرت انتشار شيعه در بلاد مختلف، عملى و قابل ضبط نيست.
بارى علامه بزرگوار حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى در جلد دوم كتاب شريف (الذريعة الى تصانيف الشيعة) يكصد و هفده اصل و ترجمه مصنفين آنها را ذكر مى كند و شيخ حر عاملى در فائده پنجم هداية الامة (كه اختصارى از وسائل الشيعه است) مى نويسد: نام آنچه از مصنفات شيعه كه در زمان ائمه و يا غيبت صغرى و اوائل غيبت كبرى در كتاب رجال استرآبادى آمده، بالغ بر شش هزار كتاب است.
بارى همين اصول و نقل شفاهى محدثين معتمد شيعه مجامع حديث اماميه را فراهم ساخت، چنانكه شيخ اجل اقدم ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد البرقى (متوفاى ۲۷۴ يا ۲۸۰ ق) كتاب محاسن را كه شامل تعداد كثيرى از ابواب حديث است در قرن سوم تأليف فرمود.
از آن پس كوششى در جمع احاديث متفرقه و ترتيب و تنسيق و مجموعه ساختن آن در ميان محدثين اماميه پيدا گشت، كه از آن ميان كتابهاى (كافى، تهذيب، استبصار، من لا يحضره الفقيه) بواسطه اشتمال بر اغلب روايات شيعه و اهميت و وثاقت جامعين آن اشتهار بيشترى كسب كرد .