حجتالاسلام غلامعلی ضمن اشاره به سه رویداد مهم عصر رضوی تصریح کرد: برپایى حلقه هاى متعدّد حدیثى به وسیله اندیشمندان شیعى و در راس آنان امام على بن موسى الرضا(ع) از ویژگىهاى این دوران است.
بیستمین نشست علمی ـ تخصصی پژوهشکده پژوهشکده قرآن و عترت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد اسلامی در ۲۳ خرداد ماه۱۴۰۱ با عنوان «باز اندیشی سیره علمی- تبلیغی امام رضا(ع)» با حضور استادان دانشگاه به صورت وبینار برگزار شد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی غلامعلیدر ابتدا به منابع حدیث رضوی اشاره و آن ها را به دو دسته پیش از قرن پنجم و بعد از آن تقسیم کرد و برخی مصادیق آثار قبل از قرن پنجم را بیان و عرضه داشت کهعیون اخبار الرضااز شیخ صدوق، مهمترین و جامع ترین کتاب درباره امام رضا(ع) است که در دوجلد و ۶۹ باب سامان یافته است. همچنین برخی آثار غیر اختصاصی درباره امام رضا(ع) و زندگانی ایشان وجود دارد که می توان به الکافی، الارشاد شیخ مفید، تحف العقول و ... اشاره کرد. از جمله آثار اختصاصی بعد از قرن پنجم نیز می توان به بحار الانوار جلد۴۳ به ترجمه موسی خسروی اشاره کرد و همچنین مسند الرضا از شیخ عزیزالله عطاردی، حکمت نامه رضوی از آیت الله ری شهری و نرم افزار کتابخانه تخصصی امام رضا(ع) اشاره کرد. از جمله آثار اختصاصی بعد از قرن پنجم نیز می توان به الاحتجاج طبرسی صفحات ۳۹۶ تا ۴۴۰ به ترجمه غفاری مازندارنی اشاره نمود.
استادیار دانشگاه قرآن و حدیث سپس به رخدادهای مهم سه گانه عصر رضوی اشاره نمود که عبارتند از: گسترش اندیشه کلامی، حضور در بدنه حاکمیت و فتنه واقفه. گسترش اندیشه کلامی در نتیجه این موارد بود: پدیداری اندیشه های کلامی در پایان سده دوم، آزادی نسبی ابراز عقاید، ناتوانی پاسخگویی عالمان سنتی به شبهات جدید، شبهات در توحید و نبوت. حضور امام در بدنه حاکمیت نیز سبب آزادی نسبی امام در بیان حقایق می شد. در مورد فتنه واقفه نیز که از بزرگترین چالشهای عصر امام رضا بود و سبب ایجاد شبهات در موضوع امامت می شد که امام در این جبهه با این چالش مقابله و شبهات را برطرف می فرمود.
مؤلف کتاب «امام رضا و زندگی» در ادامه، تلاشهای حدیثی امام هشتم را در ۷ عنوان مورد بررسی قرار داد که عبارتند از: ۱. تأکید بر نشر احادیث اهلبیت، ۲.حلقه های حدیثی، ۳.جلسات مناظره، ۴.عرضه حدیث و آموزش نقد آن، ۵. نگارش و املای حدیث، ۶. پرورش شاگردان، ۷. تعداد و گونه های احادیث.
دکتر غلامعلی سپس به توضیح مبسوط موارد هفت گانه بالا به شرح زیر پرداخت:
🔸مورد اول، «تأکید بر نشر احادیث اهلبیت» است؛ امام رضا(ع) شیعه را به دقّت در اخذ حدیث، توصیه مىكرد تا مبادا آنان، آنچه را قصّهپردازانِ راوىنما (قُصَّاصُ مُخَالِفِینَا) و یا متكلّمان دور از مكتب اهل بیت مىگویند، برگیرند ؛ چه این كه آنان، از سفیهان هستند. همچنین امام(ع) به شاگرد همراهش ابو صلت هروى مىفرمود: «رَحِمَ الله عَبْداً أَحْیَا أَمْرَنَا: خداى رحمت كند بندهاى را كه امر (ولایت) ما را احیا كند!» ابو صلت كه خود علاقهمند به زنده نگه داشتن امر ولایت بود، از چگونگى این مهم میپرسد و چنین مىشنود: «علوم ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد؛ كه اگر مردم زیبایىهاى كلام ما را مىدانستند، از ما پیروى میكردند.» این سخن گرانمایه براى تشویق پیروان اهل بیت(ع) به حدیثآموزى و گسترش معارف ایشان، بسیار روشن و تابناك است، بویژه آن كه در ادامه، امام(ع) به ابوصلت میگوید كه علم را باید از عالمان اخذ كرد و در تعریف عالمان مىفرماید: آنان عالمان خاندان محمّد صلى اللّه علیه و آله هستند، كه خداوند، پیروى از آنان را فریضه دانسته و دوستى با ایشان را واجب كرده است.
🔸مورد دوم، برپایى حلقه هاى متعدّد حدیثى به وسیله اندیشمندان شیعى و در راس آنان امام على بن موسى الرضا(ع) است که از ویژگىهاى این دوران است. علىرغم حركت انحرافى واقفیان و وارد شدن لطمه به هویت و همبستگى شیعیان، گزارشهاى متعدّدى حاكى از مراجعات گسترده در این زمان به امام است. این گزارشها نشان از آن دارند كه مردم در مدینه، كوفه، مِنا و خراسان، مشتاقانه در جلسات امام(ع) شركت مىكردند. امام رضا(ع) جلساتى را در سال ۱۹۴ هجرى، در مدینه تشكیل مىداد و در آن، روایاتى را به صورت مسند از پیامبر خدا(ص) روایت میكرد. حاصل این جلسات، كتاب صحیفه الرضا(ع) شد كه احمد بن عامر طایى آن را روایت كرده است. راوى دیگرى به نام داوود بن سلیمان غازى نیز در چنین جلساتى شركت كرده و كتاب مسند الرضا(ع) را گِردآورده است.
احمد بن محمّد بن ابى نصر بَزَنطى، وقتى جلسه امام درباره عید غدیر در مدینه را توصیف مىكند، میگوید: «نزد امام رضا(ع) بودیم و مجلس پُر بود. سخن از روز غدیر به میان آمد و برخى از مردم، آن را انكار كردند ... .» این گزارش، بیانگر حضور پُرشور افراد گوناگون و حتّى مخالف در جلسه حدیث امام است. در جلسات مأمون كه امام(ع) در آن حضور داشت، دقیقاً اصطلاح «الْمَجْلِسُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ» به كار رفته و حتّى در مواردى، تعداد حضّار نیز گزارش شده است: على بن موسى الرضا(ع) در شهر مرو بود و سیصد و شصت مرد از پیروانش از شهرهاى گوناگون، همراهش بودند .
🔸مورد سوم، جلسات مناظره است. احتجاجات بسیارى از امام رضا(ع) گزارش شده كه بیشتر آنها در مسئله توحید وسپس امامت است. مناظره امام با زنادقه، احتجاج با افرادى همچون سلیمان مروزى، مناظره با عالمان مسلمان، مباحثه با طرفداران اندیشه معتزله، مُرجِئه، مفسّران اهل سنّت و یا ثنویه و نظیر این موارد، بسیار گزارش شده است. تنها طَبرِسى در الاحتجاج، ۳۸ مناظره از امام(ع) گزارش كرده است. در میان جلسات مناظره امام(ع)، دو جلسه بسیار تابناكتر بوده است. نخست، بحثى طولانى با مأمون درباره پیامبران و عصمت آنها بود. زیبایى این جلسه، در آن است كه امام(ع) تنها با استناد به آیات قرآن به او پاسخ میدهد. این مباحثه صریح، دوجانبه و طولانى است و در پایان، مأمون نمىتواند اعجاب خود را مخفى كند. از این رو میگوید:
«اى ابا الحسن! به خدا سوگند، دانش درست، جز نزد اهل این خانه یافت نمیشود و دانشهاى پدرانت به تو رسیده است. خداوند، تو را از سوى اسلام و مسلمانان، جزاى خیر دهد!» و در اثناى جلسه نیز مأمون بارها این سخن را به زبان جارى مىكند كه:«گواهى میدهم كه تو فرزند بر حقّ پیامبر خدایى.»
دومین جلسه مشهور امام رضا(ع)، جلسه مناظره با بزرگان و اندیشمندان ادیان گوناگون با ایشان در دربار مأمون و در حضور وى بوده است و جالب است که امام تنها با استناد به کتابهای خود ایشان نظیر انجیل و تورات، پاسخ آنها را می داد. البته مأمون، مرجعیت علمى و محبوبیّت امام را برنتابید و حاجب خویش - محمّد بن عمرو طوسى - را براى برهم زدن جلسات امام مأمور كرده بود.
🔸مورد چهارم از مجاهدتهای حدیثی امام هشتم، عرضه حدیث و آموزش نقد آن است. از ویژگیهاى دوران امام هشتم، آن است كه جعل حدیث، افزون بر انتشار در سطح عموم جامعه، با عنوان محبّت و منقبتگویى در حال رخنه كردن به درون جامعه شیعه بود، چنان كه امام(ع) خود فرمود: غالیان درباره جبر و تشبیه، اخبارى منسوب به ما ساختند؛ غالیانى كه عظمت الهى را كوچك جلوه دادند. عرضه حدیث، سبب شد تا بسیارى از اندیشههاى نادرست درباره توحید، مانند جبر و تشبیه و...، عصمت و داستانهاى مربوط به پیامبران و نظایر آنها، به وسیله امام(ع) پالایش و از احادیث شیعه، زدوده شود.
🔸مورد پنجم، نگارش و املاى حدیث است. گزارشهاى متعدّدى در دست است كه امام رضا(ع) براى اصحاب خویش، سخنان پیامبر صلى اللّه علیه و آله و یا سخنان و دعاهاى خود را تدوین میكرد و گاهى نیز به شاگردانشان املا میفرمود. گاهى این نگاشتهها به صورت حضورى براى درخواست كنندگان نوشته میشد وگاهى نیز در قالب نامهنگارى صورت میگرفت. شیعیان نیز آموخته بودند كه نگاشتههاى امام(ع) را براى یكدیگر نقل كنند. حتّى استنساخ خط و استفتائات امام نیز مرسوم بوده است.
در روایتى، احمد بن محمّد بن ابى نصر بَزَنطى میگوید: «من نوشتهاى به خط امام رضا(ع) را استنساخ كردم.» از امام رضا(ع) ۱۸۸ نوشته بر جاى مانده است كه بیشتر آنها، یعنى ۱۱۱ نوشته در موضوع فقه است. مرحومآیه اللَّه على احمدى میانجىكه مجموعه نگاشتههاى ائمّه علیهم السلام را در كتابمكاتیب الأئمه علیهم السلامگِرد آورده، نگاشتههاى امام رضا(ع) را از جهت تعداد، این گونه دستهبندى كرده است : توحید: ۸، امامت و معجزات : ۲۹، فقه : ۱۱۱، طب: ۱ (رساله ذهبیه)، دعا : ۱۳، مواعظ : ۱۰، نامه به واقفیه : ۷، سیاسى : ۴، مسایل گوناگون : ۴ .
🔸مورد ششم پرورش شاگردان است. راویان بسیارى در شمارِ یاران امام(ع) بودهاند. برقى، ۶۲ نفر و شیخ طوسى، ۳۱۸ نفر از راویان امام رضا(ع) را نام بردهاند. یكى از محققّان معاصر، اسامى ۳۱۲ راوى از امام(ع) را همراه با روایات ایشان، گِرد آورده است. این تعداد راوى، تنها برگرفته از متونى است كه روایات آن به صورت مسند، بیان شده است؛ چه این كه بخشى از منابعى كه روایات امام رضا(ع) را جمع كردهاند ؛ مانند: تحف العقول، مكارم الأخلاق، روضه الواعظین، النوادر راوندى و آثار سیّد ابن طاووس، روایات را به صورت مُرسل آوردهاند.
یكى دیگر از تلاشهاى امام رضا(ع) برای پرورش شاگردان را مىتوان توجّه به ارتقاى علمى شاگردان دانست. در شمار راویان ایشان، فقیهان و حدیث شناسان بزرگى دیده میشوند. توجّه ویژه امام(ع) به اندیشههاى راویان در فقه و كلام، بسیار ستودنى است. براى نمونه، امام(ع) در ضمن پرسش از یونس بن عبد الرحمان، دانش وى را در مبحث جبر، تفویض و اراده میآزماید و سپس صحیح آن را به وى میآموزد. یونس، در یادكرد پایان این جلسه میگوید: «از او اجازه خواستم كه سرش را ببوسم و گفتم: دریچهاى را بر من گشودى كه از آن غافل بودم.» در جلسه شعرخوانى دِعبِل نیز، امام(ع) به او - كه ابزار هنر را در اختیار داشت - مسائلى را درباره مهدویت مىآموزد تا در قالب شعر، آن را جاودانه سازد.
این پژوهشگر حوزه قرآن و حدیث در پایان به بیان مورد هفتم در بحث تلاشهای حدیثی امام رضا(ع) پرداخت و تعداد و گونههای احادیثی را که از امام رئوف به دست ما رسیده است توضیح داد و بیان داشت که بر اساس آخرین پژوهشى كه در گردآورى احادیث امام رضا(ع) صورت پذیرفته است، شمار روایات ایشان، ۲۴۲۷ روایت است. موضوعات گوناگون این روایات، عبارت است از : روایات فقهى: ۱۰۳۸ روایت؛ روایات اعتقادى: ۷۹۴ روایت؛ روایات اخلاقى و مواعظ: ۶۱ روایت؛ روایات دعا و احتجاجات: ۱۱۸ روایت؛ روایات تفسیرى: ۲۰۴ روایت؛ و روایات در باره راویان و نوادر: ۲۱۲ روایت. گفتنى است تعداد روایات امام رضا(ع) در مجموع كتب اربعه، ۲۳۰۱ روایت است. بیشتر احادیث امام رضا(ع) از جهت تعداد، به فقه مربوط است؛ امّا از جهت حجم، صفحات روایات كلام و عقاید منقول از امام رضا(ع) بیشتر از دیگر موضوعات است. همچنین در كتاب «حكمتنامه رضوى»، ۱۸۰۹ مورد از رهنمودهاى حكیمانه امام رضا(ع) گردآورى شده است.