چينش كتاب ها و ابواب فروع

پس از اين درآمد ، نگاهى به چينش كلّى كتاب ها و برخى ابواب فروع مى افكنيم و به جهت محدوديت اين نوشتار ، تنها به برخى نكته هاى مهم بسنده مى كنيم و بررسى دقيق تر و تفصيلى تر را به فرصتى ديگر وا مى نهيم:
1 . در چاپ كنونى الكافى ، كتاب الطهارة و كتاب الحيض ، دو كتاب جداگانه به شمار آمده اند. در آغاز كتاب الحيض ، بر پايه چاپ هاى مشهور مى خوانيم: كتاب الحيض ، ابواب الحيض... . به نظر مى رسد كه كلينى ، كتاب الحيض را كتابى جداگانه قرار نداده و آن را بخشى از كتاب الطهارة به شمار آورده است. دليل اين ادّعا ، يكى سخن نجاشى است كه اين كتاب را «كتاب الوضوء و الحيض» نام داده ^۱ و ديگر ، سخن شيخ طوسى كه آن را «كتاب الطهارة و الحيض» دانسته است ^۲ و بدين سان ، هر دو با اندك اختلاف ، آن را يك كتاب به شمار آورده اند. دوم آن كه عبارت «ابواب الحيض» در اين جا تأمّل برانگيز است ؛ زيرا اگر نام اين بخش ، كتاب الحيض باشد ، ديگر نيازى به آوردن عبارت ابواب الحيض نيست. در يك ـ دو جاى ديگر از الكافى نيز كلينى بخشى از يك كتاب را به عنوان ابواب... قرار داده است. براى نمونه ، بخشى از كتاب الحج، «ابواب الصيد» است و بخشى از كتاب الصلاة، «ابواب السفر» .
از سوى ديگر ، احاديث ابواب حيض ، 93 روايت است و اين اندازه از حديث براى پديد آورن يك كتاب در كنار كتاب هايى چون كتاب الجنائز با 412 حديث، كتاب الصلاة با 927 حديث و كتاب هاى پر حجم ديگر بسنده نمى نمايد. علاوه بر اينها موضوع حيض ، زيرمجموعه بحث از طهارت است و از اين رو ، مناسب تر آن است كه بخشى از كتاب الطهارة به شمار آيد. اينها همه ، ما را به اين نكته رهنمون مى شود كه نام اصلى اين كتاب ، «كتاب الطهارة و الحيض» است و ابواب حيض ، كتاب جداگانه اى نيست.
2 . در چاپ هاى كنونى الكافى ، پس از «كتاب النكاح»، «كتاب العقيقة» جاى دارد. عقيقه ، از احكام مربوط به نوزادان است. پس از تولّد نوزاد ، شايسته است كه با آداب و شرايطى خاص ، گوسفندى را از سوى كودك ، قربانى كنند. بيشتر فقيهان شيعه ، عقيقه را مستحب شمرده اند ؛ ولى چنان مى نمايد كه كلينى ، آن را واجب مى شمرده است. اين نكته را از بابى در اين كتاب با نام «باب العقيقة و وجوبها» مى توان دريافت. به هر روى ، نكته مهم در اين باره ، آن است كه نام كتاب العقيقة ، پيش از كلينى چندان فراگير نبوده است. گرچه احاديث اين كتاب ، پيش از كلينى در نگاشته هاى ياران امامان عليهم السلام وجود داشته ، ولى گردآورى آنها در يك كتاب جداگانه ، رايج نبوده است. تا آن جا كه جستجو كرده ايم ، در ميان دانشوران پيش از كلينى ، تنها در نمايه كتاب هاى على بن الحسن بن فضّال ـ فقيه و دانشور بزرگ فَطَحى مذهب كه در نيمه دوم سده سوم درگذشته است ـ نام كتاب العقيقة به چشم مى خورد. ^۳
دانشوران پيش از كلينى ، به گمان بسيار ، احاديث اين كتاب را در كتاب النكاح جاى مى داده اند ؛ ولى از آن جا كه كلينى ، عقيقه را واجب مى دانسته ، يك كتاب جداگانه براى آن گشوده است. در اين ميان ، تنها يك نكته تأمّل برانگيز وجود دارد : نجاشى در نمايه كتاب هاى الكافى ، از «كتاب النكاح و العقيقة» نام برده است و بدين سان ، اين دو را يك كتاب به شمار آورده است و شيخ طوسى رحمه اللهاساسا از كتاب العقيقة ، هيچ نامى به ميان نياورده است. كدام يك از اين دو ديدگاه ، درست است؟ آنچه در نسخه هاى خطّى كافى آمده است يا گزارش نجاشى؟
به نظر مى آيد در اين جا بايد ديگر نسخه هاى الكافى را صحيح بدانيم و اين را دو كتاب جداگانه تلقى كنيم ؛ زيرا اوّلاً در آغاز اين بخش ، آشكارا واژه كتاب العقيقة به چشم مى خورد ؛ ثانيا اگر اين بخش ، جزئى از كتاب النكاح مى بود ، با توجّه به نمونه هاى همانند آن بايد در آغاز آن ، عبارت ابواب العقيقة به چشم مى خورد ؛ ولى اين گونه نيست. علاوه بر اين كه نمايه اى كه نجاشى و شيخ طوسى از كتاب هاى الكافى آورده اند ، از لحاظ چينش كتاب ها با ترتيب فعلى الكافى ، تفاوت هايى قابل توجّه دارد و دور نيست كه در نام كتاب ها نيز تسامح و اختصار ، راه يافته باشد.
3 . كلينى در آغاز «كتاب المعيشة» ، باب هايى گشوده است كه محورهاى زير را در بر دارند:
يك . مخالفت شديد با ديدگاه صوفيان درباره طلبِ روزى و تعريف آنها از زهد . اين محور ، در «باب دخول الصوفيه على أبى عبد اللّه عليه السلام و احتجاجهم عليه فيما ينهون الناس عنه من طلب الرزق» و «باب معنى الزهد» ، بازتاب يافته است. نكته مهم در اين باره ، آن است كه باب دخول الصوفية ، تنها يك حديث را در بردارد ، گرچه اين حديث ، طولانى است و به تنهايى ، نزديك به شش صفحه از الكافى را به خود اختصاص داده است. اين ، نشان مى دهد كه مبارزه با انديشه صوفيان در روزگار كلينى و از نگاه او ، آن اندازه اهميت داشته است كه وى يك باب مستقل ـ ولو يك حديث ـ بايد بدان اختصاص مى داد.
دو . تشويق به طلب روزىِ حلال و دورى از بيكارى و تن آسايى. اين محور ، در باب هاى شماره سه تا شش و نُه تا ده و ... بازتاب يافته و امامان عليهم السلام بر آن پاى فشرده اند.
سه . ميانه روى در كسب روزى و خوددارى از حرص . چون خداوند براى هر كس ، روزىِ حلالى مقدّر فرموده ، لذا نبايد چنان در طلب روزى به حرص بيفتيم كه سر از حرام خورى در آوريم . به اين نكته در باب هفتم اين كتاب ، اشاره شده است.
چنان كه مى بينيد ، اين سه محور ، جنبه هاى مهم كسب روزى را با رعايت اعتدال ، به مؤمنان مى آموزند و به آنان يادآورى مى كنند كه از يك سو بايد در راه به دست آوردن روزىِ حلال تلاش كنند ؛ ولى در همان حال نبايد در اين زمينه ، دچار افراط و حرص شوند. توجّه به رعايت اعتدال در اين زمينه ، يكى از برجستگى هاى بسيار مهم در آغاز اين كتاب است. از باب نخست كتاب المعيشة نيز مى توان دريافت كه فعاليت هاى صوفيان در روزگار كلينى ، يكى از دل مشغولى هاى وى بوده است. نشانه هاى تاريخى نيز اين نكته را تأييد مى كنند. ^۴
نكته شايان توجّه ديگر كتاب ، اين است كه كلينى در باب يازدهم ـ كه آن را «باب عمل الرجل فى بيته» ناميده است ـ بر اين نكته تأكيد كرده كه شايسته است شيعيان در اقتدا به پيشوايان معصوم عليهم السلام كار در خانه را براى خود افتخار بدانند و به همسران خود كمك كنند. تأكيد بر اين نكته در الكافى و آن هم در آن روزگار ، تأمّل برانگيز است.
4 . بر روى هم ، آنچه در نگاه نخست درباره احاديث فروع ، جلب توجّه مى كند ، دو نكته است:
يك . كلينى در فروع الكافى ، تنها به واجبات و محرّمات نپرداخته و احاديث فراوان و ابواب گوناگونى را نيز به يادكرد احاديث مربوط به كارهاى مستحب و مكروه و ثواب مستحبّات ، اختصاص داده است. براى نمونه، در «كتاب الجنائز» ، ابوابى در اين باره وجود دارد ، مانند : «باب ثواب المرض»، «باب ثواب عيادة المريض»، «ثواب من كفّن مؤمنا» و... . اين نكته در ديگر كتاب هاى فروع نيز فراوان به چشم مى خورد.
دو . كلينى در فروع الكافى ، به موضوعات جانبى نيز توجّه فراوان داشته است. خواست ما از موضوعات جانبى ، مسائلى است كه نه حكم واجبى را بيان مى كنند و نه حكم مستحبّى را ؛ ولى بيانگر نكته اى تاريخى يا اخلاقى يا... است كه با آن موضوع فقهى ، ارتباطى غير مستقيم مى يابد. اين نكته نيز به جامعيت الكافى افزوده است. از مجموع ابواب فروع الكافى بر مى آيد كه كلينى حتّى در بحث هاى فقهى نيز نگاهى جامع نگر داشته و تلاش كرده كه ابعاد گوناگون غير فقهى آن موضوع را نيز بررسد تا كتابش آنچنان كه در ديباچه آن نوشته «كافى» و جستجوگر معارف دين را بسنده باشد. براى نمونه ، وى در آغاز «كتاب الجنائز» ، بابى گشوده است با نام «باب علل الموت و أنّ المؤمن يموت بكلّ ميتة» . احاديث اين باب ، به اين نكته اشاره دارند كه مرگ را اسباب گوناگونى است و هر يك براى مؤمن ، فايده اى به همراه دارد. براى نمونه ، مرگ ناگهانى ، سبب كاهش عذاب مؤمن شمرده شده است. ^۵
روشن است كه اين باب و همانندهاى آن ، نه در بردارنده حكمى واجب اند و نه مستحبّ ؛ ولى افزودن اين گونه ابواب به فروع الكافى ـ كه در رسالت اصلى آن يادكرد احاديث حلال و حرام است ـ سبب شده است كه خواننده فروع در كنار آشنايى با احكام فقهىِ هر موضوع ، اطلاعات و آشنايى سودمندى از ابعاد ديگر آن نيز به دست آورد. اين آشنايى ، گرچه در وظيفه فقهى مكلَّف ، مستقيما اثرى ندارد ، ولى بى شك در خودشناسى يا خداشناسى يا هستى شناسى و نگاه وى به پديده هاى جهان يا موضوعات شرعى ، بسيار اثرگذار است. اين نكته ، در ابواب فراوانى از فروع الكافى ديده مى شود كه براى نمونه ، مى توان از «باب المسألة فى القبر و مَنْ يُسأل و من لا يُسأل»، «باب ما ينطق به موضع القبر»، «باب معنى الزهد»، «باب الاستعانة بالدنيا على الآخرة» و... نام بُرد.