المُجَرَّبُ أحكَمُ مِنَ الطَّبيبِ .^۱ انسان باتجربه ، داناتر از پزشك است.
از نگاه امام عليه السلام ، به عنوان يك قاعده عمومى ، در هر زمينه كه تجربه كافى فراهم شود ، كار ، محكم و استوار مى گردد ، و چه رسا اين مطلب را در اين سخن فرموده است :
مَن حَفِظَ التَّجارِبَ أصابَت أفعالُهُ.^۲آن كه تجربه آموزد ، رفتارش استوار مى گردد.

3 . تمركز انديشه

تمركز انديشه ، جوانب هر مسئله را براى پژوهشگر روشن مى سازد و موجب مى گردد وى رأيش را با اعتنا و توجّه به همه ملزومات ارائه مى كند . هر چه انسان در پژوهش ، به تمركز بيشتر در انديشه برسد ، به حقيقت ، نزديك تر مى شود و هر چه تمركزش كمتر گردد ، از حقيقت ، دورتر مى شود . از اين رو ، اگر پژوهشگر مى خواهد از رأيى استوار برخوردار باشد ، مى بايد عوامل تمركز انديشه را فراهم سازد و از موانع تمركز ، دورى كند .

عوامل تمركز انديشه

مهم ترين عواملى كه به تمركز فكر مى انجامند ، در اين روايت امام صادق عليه السلام جمع شده اند :
خَمسُ خِصالٍ مَن فَقَدَ واحِدَةً مِنهُنَّ لَم يَزَل ناقِصَ العَيشِ زائِلَ العَقلِ مَشغولَ القَلبِ: فَأوَّلُها صِحَّةُ البَدَنِ ، وَ الثّانِيَةُ الأَمنُ ، وَ الثّالِثَةُ السَّعَةُ فِى الرِّزقِ ، وَ الرّابِعَةُ الأَنيسُ المُوافِقُ... وَ الخامِسَةُ ـ و هِيَ تَجمَعُ هذِهِ الخِصالَ ـ الدَّعَةُ.^۳

العَقلُ عَقلانِ: عَقلُ الطَّبعِ و عَقلُ التَّجرِبَةِ و كِلاهُما يُؤَدّى إِلَى المَنفَعَةِ.^۱ عقل ، دو گونه است : عقل سرشتى و عقل اكتسابى. و هر دو به سود مى انجامد .
همچنين در حديثى ديگر ، چنين فرموده است :
فِى التَّجارِبِ عِلمٌ مُستَأنِفٌ.^۲در تجربه ها ، دانش جديد [نهفته] است.
و نيز چه رسا و زيبا فرموده است كه :
رَأيُ الرَّجُلِ عَلى قَدرِ تَجرِبَتِهِ.^۳[ارزش] رأى آدمى ، به اندازه تجربه و خُبرويّت اوست.
يعنى هر چه تجربه انسان در زمينه هايى كه اظهار رأى مى كند ، افزون تر گردد ، اظهار نظرش به واقع نزديك تر مى شود . به سخن ديگر ، هر كه باتجربه و خبره تر باشد ، رأيش استوارتر است .
در روايت ديگرى ، از امام على عليه السلام چنين نقل شده است :
أملَكُ النّاسِ لِسَدادِ الرَّأيِ كُلُّ مُجَرَّبٍ .^۴سرآمدِ مردم در داشتنِ رأى استوار ، انسان هاى باتجربه اند.
بنا بر اين ، امام على عليه السلام دانشى را كه از راه تجربه به دست مى آيد ، دقيق تر از دانشى مى داند كه تنها در فضاى درس و بحث حاصل گردد .
به عقيده ايشان ، طبّ تجربى از طبّ كلاسيك به حكمت و علم پزشكى ، نزديك تر است . بدين جهت مى فرمايد :