زمينه دوم: احاديث متعارض
در مبحث «مباني و روش فهم حديث»، توجّه به احاديث معارض به عنوان يک مرحله اساسي از مراحل «سير فهم حديث»، گذشت. در آنجا، تأثير احاديث متعارض در فهم محتواي حديث و مقصود گوينده حديث، در دو بخش و در قالب مثالهاي گوناگون، نشان داده شد. از اين رو، در اين جا تنها به آسيب پديدآمده از بيتوجّهي به يک سوي تعارض و اکتفا به يک طرف، ميپردازيم.
گفته شد که آسيب برخورد گزينشي، ناشي از ضعف مبناي گزينششده پژوهشگر است و ميدانيم که برخي از محدّثان کهن، معتقد بودند که در همه تعارضها ميتوان بدون بحث و بررسي، به يک سوي تعارض چرخيد و سوي ديگر را کنار نهاد. اين محدثان، نظر خود را به برخي روايات اهل بيت مستندکرده و آن را مطابق با احتياط و نتيجه آسانگيري امامان بر پيروانشان ميدانستند. مرحوم کليني رحمه الله، از اين دسته بوده و در مقدّمه کافي، به آن تصريح کرده است. ۱ بر اين اساس، او در مسئله حدّ مسافت شرعي، به نظري مخالف با فتواي کنوني و مشهورِ فقيهان شيعه رسيده و اين حد را يک «بَريد»، يعني فقط چهار فرسنگ، دانسته است. ۲ اين، در صورتي است که بسياري از فقيهان شيعه، بر اساس روايات، حدّ چهار فرسنگ را براي کسي دانستهاند که چهار فرسنگ هم باز گردد و مجموع سفر او به هشت فرسنگ برسد و به عبارت ديگر، حدّ سفر شرعي را دو بَريد، يعني هشت فرسنگ دانستهاند. زمينه فتواي کليني، از همان مبناي نادرست اختيارِ يک سوي تعارض و کنار نهادن يکسره و بدون کاوش آن سوي ديگر است. برخي روايات، مسئله حدّ سفر شرعي را يک بَريد، و برخي ديگر دو بَريد، دانستهاند. امّا روايات متعدّدي نيز حدّ زماني، يعني يک روز راه (با مَرکبهاي آن روزگار) را اعلام کردهاند که مؤيد حدّ دو بَريد، يعني هشت فرسنگ راهِ يک روزِ کاروان است. ۳ افزون بر اين، روايت امام صادق عليه السلام، هر دو دسته روايات را با هم جمع ميکند و به ما ميفهمانَد که اکتفا به يک سوي تعارض، نادرست است. متن روايت، به نقل از معاوية بن وهب، چنين است:
قلتُ لأبي عبدِ الله عليه السلام: أدنَي ما يقصُرُ فيه المسافرُ؟ فقال: بَريدٌ ذاهباً وبَريدٌ جائياً.۴
به امام صادق عليه السلام گفتم: کمترين حدّي که مسافر در آن بايد نماز خود را کوتاه کند، چيست؟ فرمود: «چهار فرسنگ برود و چهار فرسنگ، باز گردد».
يعني رواياتي هم که يک بَريد را به عنوان حد، اعلام کردهاند، ناظر به حالتي هستند که مسافر، يک بَريد ميرود و يک بَريد، باز ميگردد و در مجموع، دو بَريد طي ميکند و مشخّص است که مسافران، به طور معمول، همان راهِ رفته را باز ميگردند و براي اين مسافران، اعلام يک بَريد، تفاوتي با دو بَريد ندارد. امّا مسافري که يک بَريد ميرود، امّا از راهي کوتاهتر باز ميگردد، نميتواند نماز خود را شکسته بخواند.
1.«بِأيما أخَذْتُم مِن بابِ التسليمِ وَسِعَکُم؛ هر يک را از سر تسليم برگيريد، روا است»؛ الکافي، ج۱، ص ۹.
2.ر.ک: الکافي، ج ۳، ص ۴۳۲، باب «حدّ المسير الذي تقصر فيه الصلاة».
3.تهذيب الأحکام، ج ۳، ص ۲۰۷ باب «الصلاة في السفر».
4.همان، ص ۲۰۸، ح ۴۹۶.