با تكرار كلمه (أنا... أنا... ) و همچنين تبيين آخرالزمان و نشانه هاى ظهور مهدى است. بر اين خطبه شرح هايى نوشته شده كه بيشتر مربوط به دوران معاصر است. مرحوم آقابزرگ به اين شرح ها اشاره مى كند. ۱ در سال هاى اخير بعضى از اين شرح ها منتشر شده است.
منابع خطبة البيان
در شماره 25 فصلنامه علوم حديث مقاله اى با عنوان «نگاهى به خطبة الافتخار و خطبه تطنجيه» به قلم آقاى مسعود بيدآبادى منتشر شده كه به كتاب شناسى و نسخه شناسى خطبة البيان پرداخته است. از تتبع نويسنده مقاله چنين نتيجه مى شود كه منابع اين خطبه به طور غالب از قرن دهم به بعد است. البته ايشان در ابتدا مى نويسد:
در كتاب هاى متعددى به مضمون اين خطبه اشاره شده است ؛ همچون البدء و التاريخ مقدسى، تاريخ الطبرى، رجال الكشى، المراتب اسماعيل بن احمد بُستى(م حدود 420 ق)، بصائرالدرجات صفار قمى، الاختصاص منسوب به شيخ مفيد، روضة التسليم طوسى، الدر المنظم في السر الاعظم محمّد بن طلحه شافعى(م 652ق) و هفت باب بابا سيدنا. در برخى از كتاب هاى مذكور، بندهايى از اين خطبه درج شده است. ۲
شايد خواننده تصور كند كه خطبة البيان به پشتوانه چنين منابع كهن و معتبرى داراى اعتبار خواهد شد، ليكن تا آنجا كه نگارنده بررسى كرده، هيچ كلمه منحصر به فردى از اين خطبه در اين منابع وجود ندارد، مگر جمله «انا الاول وال آخر» ـ كه در الاختصاص منسوب به شيخ مفيد آمده ـ كه اشكالات آن را بيان خواهيم كرد. درباره الدر المنظم هم خواهيم گفت كه در انتساب اين خطبه به اين كتاب اشتباه شده است. به گفته نويسنده مقاله «تاكنون حدود پنجاه نسخه از اين خطبه در كتابخانه هاى ايران، شناسايى شده كه قديمى ترين آنها ضمن نسخه اى از نهج البلاغة است و در سال 729ق، كتابت شده». ۳ اما اين نسخه هم به نقل از كتاب الدرالمنظم شافعى خطبه را نقل مى كند. ۴
آنچه مسلم است، اينكه معرفى منابعى چون تاريخ الطبرى، رجال الكشى، بصائر الدرجات و مانند آن براى خطبة البيان صحيح نيست و چنين خطبه مجعولى را نمى توان به آن كتب معتبر نسبت داد. البته اگر مقصود نويسنده محترم فقط چند كلمه يا جمله از خطبة البيان است، بايد گفت آنها را سيّد رضى هم در نهج البلاغة آورده است، ولى قطعاً سازندگان خطبة البيان، آن
1.الذريعة، ج ۷، ص ۲۰۱ و ج ۱۳، ص ۲۱۸.
2.علوم حديث، شماره ۲۵، ص ۷۰.
3.همان، ص ۷۱.
4.الذريعة، ج ۷، ص ۲۰۱.
