دانشمندان ، بويژه اهل حكمت و عرفان قرار گرفته ، توجّه به چند مطلب در اين باره ، ضرورى به نظر مى رسد .
نگاهى به حديث «مَن عَرَفَ نَفسَه ...»
يك . سند حديث
اين حديث شريف ، در منابع مختلف روايى ـ چنان كه در فصل چهارم ملاحظه شد ـ نقل شده است ؛ امّا سند متّصل به اهل بيت عليهم السلام ندارد .
گفتنى است كه اين حديث ، يكى از يكصد سخنى است كه ابو عثمان ، عمرو بن بحر جاحظ (م 255 ق) از سخنان كوتاه امير مؤمنان عليه السلام ، انتخاب كرده است و آن را مطلوبُ كلّ طالب من كلام أمير مؤمنان علىّ بن أبى طالب ناميده و در توصيف آن گفته است :
هر سخنش با هزار سخن زيباى عرب ، برابرى مى كند . ۱
بر اساس برخى احاديث ، اين حديث ، پيش از اسلام نيز مطرح بوده و در صُحُف ادريس عليه السلام ۲ نيز آمده است . از راغب اصفهانى نيز نقل شده كه در رساله تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين آورده است :
قد رُوى إنّه ما أنزل اللّه من كتاب إلا و فيه : «اِعرِفْ نفسَك ـ يا إنسان ـ تَعرفْ رَبَّك» .۳
روايت شده كه خداوند ، هيچ كتابى فرو نفرستاد ، جز آن كه در آن بود : «اى انسان ! خود را بشناس ، خدايت را مى شناسى» .
1.اين يكصد جمله را ابن ميثم بحرانى و نيز رشيد وطواط و عبد الوهّاب ، شرح كرده اند كه مجموعا در يك مجلّد ، به تصحيح و همّت مرحوم مير جلال الدين محدّث اُرمَوى به طبع رسيده است . در باره ديگر شروح حديث «من عرف نفسه» ، ر . ك : حديث پژوهى : ج ۲ ، هزار و يك كلمه : ج ۳ ص ۱۹۴ .
2.ر . ك : دانش نامه عقايد اسلامى : ج ۴ ص ۱۴۳ ح ۳۴۸۰ .
3.هزار و يك كلمه : ج ۳ ص ۱۹۹ .
