بُخل صفحه 1

درآمد

بُخل و شُحّ ، در لغت

واژه «بُخل» ، ۱ در لغت عرب به معناى «منع و اِمساك» ۲ و ضدّ «كَرَم و جود» ۳ است و در فارسى ، به معناى «زُفتى و تنگ چشمى» ۴ است .
فيروزآبادى ، در تبيين معناى «بخل» ، گفته است :
البُخلُ وَ البُخولُ ، بِضَمِّهِما ، وَ كَجَبَلٍ وَ نَجْمٍ وَ عُنُقٍ : ضِدُّ الكَرَمِ .۵
بخل و بخول ، هر دو به ضمّ با ، و نيز بر وزن هاى جَبَل و نَجْم و عُنُق ، ضدّ كَرَم است .
راغب اصفهانى نيز مى گويد :
البُخلُ : إمساكُ المُقتَنَياتِ عَمّا لا يَحِقُّ حَبسُها عَنهُ ، وَ يُقابِلُهُ الجودُ .۶
بخل ، نگه داشتن دارايى ها از جاهايى است كه حبس از آن ، شايسته نيست [و در آن جاها بايد مصرف شود] . مقابل آن ، بخشش است .

1.. مصدر اين واژه ، به صورت هاى : «بُخُل» و «بُخُول» و «بَخْل» و «بَخَل» نيز وارد شده (ر.ك : الصحاح : ج ۴ ص ۱۶۳۲ ، لسان العرب : ج ۱۱ ص ۴۷ ، القاموس المحيط : ج ۳ ص ۳۳۳ و ...) .

2.. ر . ك : مفردات ألفاظ القرآن : ص ۱۰۹ ، نضرة النعيم : ج ۳ ص ۴۰۲۹ ، مجمع البحرين : ج ۱ ص ۱۱۹ .

3.. ر.ك : لسان العرب : ج ۱۱ ص ۴۷ ، القاموس المحيط ، ج ۳ ، ص ۳۳۳ ، مفردات ألفاظ القرآن : ص ۱۰۹ .

4.. ر.ك : لغت نامه دهخدا : ج ۱۳ ص ۳۸۲۵ ، فرهنگ معين : ج ۱ ص ۴۷۷ .

5.. القاموس المحيط : ج ۳ ص ۳۳۳ مادّه «بخل» .

6.. مفردات ألفاظ القرآن : ص ۱۰۹ مادّه «بخل» .

بُخل صفحه 2

و امّا «شُحّ» ، به معناى بخل شديد و بازداشتن همراه با حرص ، تفسير شده است ، چنان كه ابن فارِس مى گويد :
الشين وَ الحاء ، الأَصلُ فيهِ المَنعُ ، ثُمَّ يَكونُ مَنعا مَعَ حِرصٍ . مِن ذلِكَ الشُّحُّ وَ هُوَ البُخلُ مَعَ حِرصٍ .۱
شين و حا (شحّ) : اصل در اين واژه ، بازداشتن است ، و بعدها در بازداشتن همراه با حرص ، به كار برده شده است . از همين روست كه شُحّ ، همان بخل آزمندانه است .
نيز راغب مى گويد :
الشُّحُّ : بُخلٌ مَعَ حِرصٍ ، وَ ذلِكَ فيما كانَ عادَةً .۲
شُحّ ، بخل همراه با حرص است ، و اين ، در جايى است كه عادت شده باشد .
ابن اثير نيز مى گويد :
الشُّحُّ : أشَدُّ البُخلِ ، وَ هُوَ أبلَغُ ؛ فِى المَنعِ مِنَ البُخلِ .۳
شُح ، بخل شديد است و در خوددارى [از بخشيدن] ، رساتر از بخل است .
شيخ طوسى ، اصل و حقيقت «بُخل» را دشوارى در بخشش مى داند . ۴
گفتنى است كه به دليل نزديك بودن معناى لغوى «بخل» و «شُح» ، و كاربرد مشابه آنها در قرآن و حديث ، مطالب مربوط به آنها در اين جا با هم مطرح مى گردند .

بخل و شُح ، در قرآن و حديث

واژه «بُخل» و مشتقّات آن ، در قرآن كريم ، دوازده بار و در هفت آيه ، ۵ به صورت

1.. معجم مقاييس اللغة : ج ۳ ص ۱۷۸ مادّه «بخل» .

2.. مفردات ألفاظ القرآن : ص ۴۴۶ مادّه «بخل» .

3.. النهاية : ج ۲ ص ۴۴۸ مادّه «بخل» .

4.. التبيان فى تفسير القرآن : ج ۳ ص ۱۹۶ ، مجمع البيان : ج ۳ ص ۷۳ .

5.. آل عمران : آيه ۱۸۰ ، نساء : آيه ۳۷ ، توبه : آيه ۷۶ ، محمّد : آيه ۳۷ و ۳۸ ، حديد : آيه ۲۴ ، ليل : آيه ۸ .