مراسم رونمایی از کامل‌ترین مجموعه دستنویس قرآن به خط حجازی از سده نخست هجری قمری با عنوان «مصحف مشهد رضوی» در حرم مطهر رضوی برگزار شد.
مرتضی کریمی‌نیا، قرآن‌پژوه و مترجم، در آیین رونمایی از کامل‌ترین مجموعه دستنویس قرآن به خط حجازی از سده نخست هجری قمری با عنوان «مصحف مشهد رضوی» که امروز ۲۵ آبان ماه، در تالار قدس کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی برگزار شد، در تشریح جزئیات این اثر، اظهار کرد: مصحف مشهد رضوی عنوانی است برای مجموع دو نسخ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.
وی افزود: این اثر اکنون با ۲۵۲ برگ، کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سده نخست هجری در سراسر جهان به شمار می‌آید که بیش از ۹۵ درصد متن قرآن را دربردارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پای آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سده نخست هجری کتابت شده است.
پژوهشگر این اثر، ادامه داد: مجموع ویژگی‌های این مصحف، در کمتر نسخه‌ای از قرآن‌های کهن به خط حجازی یافت می‌شود. از این رو، «مصحف مشهد رضوی» یکی از مهم‌ترین اسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سده نخست هجری است.
کریمی‌نیا افزود: مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ، حدوداً ۵۰×۳۵ سانتی‌متر در سده نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مقریان نیشابور بوده است.
وی گفت: در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا(ع) وقف کرده است. بنا به یادداشت واقف و مالک نسخه، مصحف مشهد رضوی در هنگام وقف در اواخر سده پنجم هجری، در دو جلد مجزا تدوین و صحافی شده بوده است. اکنون پس از گذشت ۹ قرن از زمان وقف، بخش نخست مصحف به شماره ۱۸ و بخش دوم آن به شماره ۴۱۱۶ در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
این قرآن‌پژوه تصریح کرد: مصاحف حجازی کهن‌ترین دستنویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سده نخست و اوایل سده دوم هجری‌اند که در ظاهر خط آنها حالت مایل و افتادگی به سمت راست دارد. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها، دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن ۲۵۲ برگ و اشتمال بر بیش از ۹۵ درصد متن قرآن، پربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سده نخست هجری به شمار می‌آید.
وی بیان کرد: با انجام برخی پژوهش‌های نسخه‌شناختی طی ۱۰ سال گذشته، جایگاه و اهمیت این اثر منحصر به فرد در میان سایر قرآن‌های کهن کتابخانه آستان قدس رضوی بیشتر هویدا شده است. متن کامل «مصحف مشهد رضوی» اکنون با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ (۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی) به صورت فاکسیمیله منتشر شده است.
کریمی‌نیا بیان کرد: چاپ فاکسیمیله مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی درباره کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسه مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب‌سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله مصحف مشهد رضوی است.
این قرآن‌پژوه در تشریح توضیحاتی برای شیوه استفاده از چاپ فاکسیمیله مصحف، گفت: نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله از مصحف مشهد رضوی، همراه با تحقیق بر روی متن این قرآن و بازخوانی تمام کلمات آن صورت گرفته است. تمام تصاویر دو نسخه قرآن به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ از کتابخانه آستان قدس رضوی به ترتیب صحیح در صفحات سمت راست قرار گرفته و بازخوانی متن هر صفحه همراه با نکات مقایسه‌ای و توضیحات محقق اثر در برابر آن (در صفحات سمت چپ) قرار گرفته است. در بالای صفحات چاپ فاکسیمیله، شماره برگ در هریک از دو نسخه ۱۸ و ۴۱۱۶ و نیز آدرس دقیق آیات ذکر شده در آن صفحه به دو زبان عربی و انگلیسی ذکر شده است.
وی گفت: در بخش تحقیق (صفحات سمت چپ)، متن آیات قرآن عیناً به همان صورت که در اصل نسخه (صفحات سمت راست) آمده، بازنویسی شده است. در کنار هر سطر، شماره آن سطر قرار داده شده است تا خواننده به سهولت بتواند هر سطر قرآنی را در اصلِ نسخه و متن بازنویسی شده مقایسه کند.
کریمی‌نیا تصریح کرد: از آنجا که کتابت مصحف مشهد رضوی حاوی برخی تفاوت‌های متنی است، برای سادگی و سهولت خواننده، تفاوت‌های این متن کهن با یکی از مصاحف متداول و رسمی جهان اسلامی یعنی «مصحف القاهرة» یا «المصحف الأمیری» در ستون جداگانه‌ای نشان داده شده است.
وی افزود: این تفاوت‌ها شامل اختلاف رسم، اختلاف قرائات و اختلاف در شمارش آیات و مانند آن است. به علاوه، بخش‌های ناپیدا یا مبهم از متن آیات، اصلاح یا بازنویسی متن با قلم متأخر و نیز اشتباهات یا سهوهای کاتب نیز مشخص شده است.
