تنقیح المقال فی علم الرجال

یکی از جامع ترین کتاب های رجالی شیعه

برای این اثر، دو چاپ وجود دارد: چاپ سنگی رحلی، که در سه جلد منتشر شده؛ و چاپ حروفی با تحقیق و استدراک جدید که تاکنون ۳۶ جلد آن (تا پایان حرف ظاء) به چاپ رسیده است.

کتاب شامل مقدمه، متن اصلى و خاتمه است. مقدمه که داراى چهار مقام مى باشد، مشتمل است بر تعریف و بیان موضوع و جایگاه علم رجال و سى فایده از اصول قواعد این علم. خاتمه نیز شامل ده بخش در همین اصول و قواعد است.

متن کتاب، به چهار فصل اسماء، القاب، کنیه ها و نام هاى زنانِ راوىِ حدیث تقسیم شده است. در هریک از این فصول، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شده اند. پس از ذکر نام هر راوى، ضبط و تلفظ صحیح نام، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالىِ موجود درباره راوى و در صورت نیاز، تمییز وى از نام هاى مشابه و مشترک عرضه گردیده و در نهایت نتیجه گیرى شده است.

شرح حال صحابه و تابعین و اصحاب ائمه(ع) و دیگر راویان تا قرن چهارم و اندکى از عالمان حدیث و مشایخ اجازه و مؤلفان مشهور در زمینه علم رجال درج شده است. تعلیقات مؤلف در حواشى کتاب و نیز بخش «خاتمة الخاتمة»، شامل استدراکات رجالى وى بر کتاب است.

تعداد رجال ذکر شده در کتاب، مجموعاً به ۱۶۳۰۷ تن مى رسد که از این تعداد، ۱۳۲۸ تن ثقه، ۱۶۶۵ تن حَسَن، ۴۶ تن موثق و بقیه ضعیف، مجهول یا مهمل معرفى شده اند.

از ویژگى هاى مهم این اثر، وجود فهرستى با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح» در ابتداى کتاب است. این فهرست مفصل، دربردارنده اوصاف راویان (ثقه، حسن، موثّق، مجهول، مهمل و موارد خاص) در مقابل نام هر راوى است و در حکم چکیده آراى مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است. ترتیب الفبایى فهرست و تطابق شماره گذارى آن با متن اصلى، بر کارآمدى آن در مراجعات سریع افزوده است.

برخى صاحب نظران این اثر را ستوده اند. برخى نیز از آن انتقاد کرده اند. محمدتقى شوشترى، باآنکه این کتاب را بهترین و متقن ترین تألیف رجالى از نظر جامعیت و گردآورى اقوال رجالیان برشمرده، بیش از دیگران از آن انتقاد کرده است. وى ابتدا، نقدها و تعلیقات خود را در حاشیه نسخه اى از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت مى کرد، سپس آن ها را مستقلاً نگاشت که به «قاموس الرجال»، شهرت یافت و با همین عنوان به چاپ رسید.

چاپ حروفی تنقیح المقال

دو تن از بازماندگان مؤلف، آیت الله محیی الدین مامقانی (فرزند مؤلف) و استاد محمدرضا مامقانى (نوه ایشان)، دامن همت به کمر زدند و در صدد برآمدند تنقیح المقال را در لباسى نو و آراسته و در قالب چاپى نوین، به بازار کتاب روانه کنند.

پیش درآمد این چاپ، افزودن کتاب «مخزن المعانی فی ترجمة المحقق المامقانی» بر مطالب کتاب «تنقیح المقال» است که به عنوان جلد صفر، از سوى آقاى محمدرضا مامقانى، تحقیق و استدراک و منتشر شده است.

متن و محتواى کتاب «تنقیح المقال» از جلد اول تا جلد بیست و نهم، با تحقیق و استدراک آقاى محیى الدین مامقانى، به بازار کتاب عرضه شده و از جلد سى تا سى و شش، به تحقیق مشترک آقاى محیى الدین مامقانى و محمدرضا مامقانى، مزین گردیده است.

محقق محترم در پانوشت هاى هر صفحه که حجم اصلى یا کلى صفحات را اشغال مى کند، کوشیده است مطالب منعکس در متن را مستند و به اصطلاح، «تخریج مصدر» کرده، در مواردى، منابع و مصادر معرفی یک راوى را یادآورد شود و در پایان معرفی هر محدث در متن پانوشت ها، چکیده و حاصل آن را در پانوشت، با عنوان «حصیلة البحث»، تذکر دهد.

در ضمن محققان این اثر، به مناسبت، متعرض انتقادات شوشتری شده، آنها را رد یا تأیید کرده اند.