تفسیر القمی

از کتاب های کهن تفسیری حدیثی

علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷ق) از اصحاب امام هادی است. تنها بخشی از تفسیرش به جای مانده و از آنجا که مطالب کتاب مأخوذ از روایات است جزو کتب حدیثی و تفاسیر مأثور شمرده شده است.

انتساب تفسیر به علی بن ابراهیم قمی

به دلایل ذیل تمام تفسیر موجود از علی بن ابراهیم قمی نیست:

نخستین بار حسن بن سلیمان حِلّی (م ۷۸۴) منقولاتی از تفسیر قمی – آنچه که اکنون با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است - دیده و سپس در کتب متأخر، روایات آن نقل شده است.

افزون بر آن، این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، روایاتِ بسیار دارد و حتی احادیثی از محدّثان متأخر از وی در این کتاب است.

از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم با واسطه معاصران علی بن ابراهیم، نقل شده، یا از ابراهیم بن هاشم (پدر و استاد اصلی قمی)، با دو واسطه روایت شده است. این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست.

آقابزرگ طهرانی نخستین کسی است که در بارۀ عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به قمی سخن گفته و براین باور است که ابوالفضل عباس بن محمدبن قاسم از نوادگان امام کاظم (شاگرد قمی که نامش در آغاز تفسیر آمده) روایات تفسیر ابوالجارود، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است.

اما او هم از مشایخ مؤلف کتاب است و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است.

نیز در کتاب تأویل الآیات از تفسیر قمی مطالب بسیاری نقل شده که اصلاً در این تفسیر نیست. بنابراین تفسیر موجود نه در بر دارندة تمام تفسیر قمی، و نه تمام منقولاتِ آن از وی است، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طریق بیش از بیست راوی، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر از جمله نوادر احمدبن محمدبن عیسی، محاسن برقی، تفسیر فرات کوفی، تفسیر قرآن ابوحمزة ثمالی و ... آورده است.

آیت الله سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویانِ بخش دوم تفسیر از استادان علی بن حاتِم قزوینی (زنده در۳۵۰) بوده اند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می شناساند.

این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم ــ که در اواسط عمر نابینا شده بود، مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین، تفسیر قمی در اصل نسخه های مختلف داشته است.

کتاب از تفاسیر تأویلی شمرده شده، و بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده است.

شأن نزول آیات به تفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده، و گاه به نظر عامه اشاره شده است.

در مقدمه - که با رساله ای به نام محکم و متشابه منسوب به سیدمرتضی علم الهدی شباهتهای بسیاری دارد، مباحث کلی علوم قرآنی در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم تقسیمبندی شده، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است.

مؤلف از تحریف قرآن سخن گفته است.

وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله، قدَریه و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می کند و با آوردن روایاتی اجمالاً به مذهب امرٌ بین امرین اشاره می نماید. روش تفسیر قرآن به قرآن، با دیدگاهی تأویلی، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می شود.

نیز در این تفسیر واژه های فارسی یا معرّب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار)، فولاذ و مادیانة مشاهده می شود که می تواند نشانۀ غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد.

چاپهای تفسیر قمی

چاپ سنگی تهران (۱۳۱۳ق)؛
چاپ سنگی تبریز (۱۳۱۵ق)؛
چاپ نجف به سال ۱۳۸۶ق به تصحیح سید طیب جزائری؛
چاپ دارالکتاب قم (۱۴۰۴ق) افست از چاپ دوم بیروت افست از چاپ مکتبة الهدای نجف؛
چاپ دار السرور بیروت( ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م) به تصحیح سید طیب جزائری؛
چاپ مؤسسه اعلمی بیروت (۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۱م).

ترجمه تفسیر قمی

ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی؛ او این ترجمه را تفسیر جامع نام گذارده و تفاسیر آیات دیگر را که در تفسیر قمی نبوده از دیگر تفاسیر به آن افزوده است.
ترجمه جابر رضوانی که به همت انتشارات بنی الزهرا در پنج جلد منتشر شده است.

منابع

دانشنامه جهان اسلام، مقالۀ تفسیر قمی از سیدمحمد جواد شبیری؛

نرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

عباسعلی مردی