کافی پژوهی در عرصه نسخه های خطی

این نوشتار، نگاهی به تلاش ها بر محور الکافی، در عرصه نسخه های خطّی دارد. در این پژوهش، بیش از نهصد عالم به عنوان مدرّس، کاتب، مصحّح، اجازه دهنده و اجازه گیرنده الکافی، همراه بیش از ۱۶۰۰ نسخه خطّی از آن، در دو بخش معرفی شده اند: در بخش اوّل، با عنوان «دانشمندان کافی پژوه»، اشخاصی معرفی شده اند که عمر خود را صرف «کافی پژوهی» نموده اند. اطلاعات این بخش، از فهرست نامه های نُسخ خطّی استخراج شده و سامان یافته اند. مواردی از فهرست نامه ها که در این پژوهش مورد توجه و بررسی قرار گرفته اند، عبارت اند از: اجازات، نشان های سَماع، ترقیمه ها و یادداشت های حاشیه نسخه ها. بر اساس تحلیل این اطلاعات، دانشمندانی کافی پژوه، به چند گروه تقسیم شده اند: مدرّسان، مصحّحان، کاتبان، حاشیه نویسان، دارندگان نسخ معتبر، اجازه دهندگان و اجازه گیرندگان.

در بخش دوم کتاب، مجموعاً ۱۶۰۸ نسخه خطی از کتاب الکافی، به ترتیب تاریخ کتابت، معرفی شده است.

پيش گفتار

افتخار عالمان شيعه ، ثقة الاسلام ،[۱]محمد بن يعقوب كُلَينى ، با تأليف كتاب الكافى ، حقّ عظيمى بر شيعيان دارد . پس از او ، اين كتاب ، همواره مورد توجه و مراجعه عالمان و شيعيان بوده است ، به طورى كه از ميان كتاب هاى حديثى شيعه ، امروزه بيشترين نُسَخ خطّى و بيشترين چاپ ها و شرح ها و ترجمه ها مربوط به الكافى است و هيچ كتاب ديگرى نتوانسته جاى اين كتاب را بگيرد . اين امتياز ، بيش از همه ، ناشى از ژرف نگرى مرحوم كلينى و نگرش جامع وى به احاديث و دقّت او در انتخاب احاديث محكم و صحيح است .

كلينى ، در كتابش ، ابتدا به احاديث مربوط به مسائل : توحيد ، علم ، امامت ، معاد ، قرآن و ديگر مسائل اعتقادى پرداخته و بعد به احاديث مربوط به فروعات دين توجه نموده است ؛ روشى كه ديگر پديدآورندگان مجامع حديثى به آن نپرداخته اند . اين روش مبتكرانه ، موجب گشته كه كتاب الكافى از همان اوان تأليف ، مورد استناد قرار گرفته ، استنساخ و تصحيح نسخه هاى آن و اجازه گرفتن براى نقل روايات مندرج در آن ، از امتيازات و افتخارات علمى دانشمندان به شمار آيد ، تا جايى كه عالم جليل القدر ، ابو غالب احمد بن محمد بن سليمان زُرارى ـ مؤلف رسالة فى حال آل أعيَن ـ ، در هنگام بر شمردن كتاب هايى كه در نزدش بوده ،از كتاب الكافى چنين ياد نموده است:

و جميع كتاب تصنيف أبى جعفر محمد بن يعقوب الكلينى ، روايتى عنه بعضه قرائة و بعضه إجازة ، و قد نسختُ منه كتاب الصلاة و الصوم فى نسخة و كتاب الحجّ فى نسخة و كتاب الطهارة و الحيض فى جزء و الجميع مجلّد ، و عزمى أن أنسخ بقيّة الكتاب فى جزء واحد وورق طلحى .[۲]

روشن است كه وى ، اتمام استنساخ الكافى را در شمار كارهاى ضرورى خود ، ياد مى كند ، با اين كه عصر وى به عصر كلينى بسيار نزديك بوده است .

همچنين دانشمند سرشناسى مانند شيخ مفيد ، در باره الكافى چنين مى گويد:

إنَّه أجلّ كتب الشيعة و أكثرها فائدة .[۳]

علّامه مجلسى هم در مقدمه شرحى كه بر احاديث الكافى نوشته و به مرآة العقول موسوم است ، مى گويد:

إنَّه كان أضبط الاُصول و أجمعها و أحسن مؤلّفات الفرقة الناجية و أعظمها .[۴]

كلينى كتابش را در سه بخش و هر بخش را در چند كتاب (به معناى «فصل») و هر كتاب را در چند باب ، سامان داده كه مجموعا ۳۴ كتاب و ۳۲۶ باب و حدود شانزده هزار حديث را در بر دارد .

فهرست اجمالى بخش ها و موضوعات الكافى ، چنين است:

بخش اول: اصول (اُصولُ الكافى) ، شامل چند كتاب ، بدين ترتيب :

۱ . كتاب العقل و الجهل ؛ ۲ . كتاب فضل العلم ؛ ۳ . كتاب التوحيد ؛ ۴ . كتاب الحُجّة ؛ ۵ . كتاب الإيمان و الكفر ؛ ۶ . كتاب الدعاء ؛ ۷ . كتاب فضل القرآن ؛ ۸ . كتاب العِشرة .

بخش دوم: فروع (فروعُ الكافى) ، شامل اين كتاب ها:

۱ . كتاب الطهارة ؛ ۲ . كتاب الحيض ؛ ۳ . كتاب الجنائز ؛ ۴ . كتاب الصلاة ؛ ۵ . كتاب الزكاة؛ ۶ . كتاب الصيام ؛ ۷ . كتاب الحجّ ؛ ۸ . كتاب الجهاد ؛ ۹ . كتاب المعيشة ؛ ۱۰ . كتاب النكاح ؛ ۱۱ . كتاب العقيقة ؛ ۱۲ . كتاب الطلاق ؛ ۱۳ . كتاب العتق و التدبير و الكتابة ؛ ۱۴ . كتاب الصيد ؛ ۱۵ . كتاب الذبايح ؛ ۱۶ . كتاب الأطعمة؛ ۱۷ . كتاب الأشربة؛ ۱۸ . كتاب الزىّ و التجمّل و المُروئة؛ ۱۹ . كتاب الدواجن ؛ ۲۰ . كتاب الوصايا ؛ ۲۱ . كتاب المواريث ؛ ۲۲ . كتاب الحدود ؛ ۲۳ . كتاب الديات ؛ ۲۴ . كتاب الشهادات ؛ ۲۵ . كتاب القضاء و الأحكام ؛ ۲۶ . كتاب الأيمان و النذور و الكفّارات .

بخش سوم: كتاب الروضة (روضةُ الكافى) در پند و اندرز و موضوعات پراكنده .

سر آغاز هر كدام از بخش ها چنين است:

آغاز بخش اصول: «الحمد للّه المحمود لنعمته ، المعبود لقدرته ، المطاع فى سلطانه . . . ؛ أمّا بعد ، فقد فهمتُ ـ يا أخى ـ ما شكوتَ من اصطلاح أهل دهرنا على الجهالة» .

آغاز بخش فروع: «الحمد للّه ربّ العالمين . كتاب الطهارة ، باب طهور الماء ، قال أبو جعفر محمد بن يعقوب الكلينى رحمه الله حدّثنى على بن إبراهيم بن هاشم ، عن أبيه ، عن النوفلى ، عن السكونى ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام » .

آغاز بخش روضه: «كتاب الروضة ، محمد بن يعقوب الكلينى ، قال حدّثنى على بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن ابن فضّال ، عن حفص المؤذّن . . . خرجت هذه الرسالة من أبى عبد اللّه إلى أصحابه: بسم اللّه الرحمن الرحيم ، أمّا بعد ، فاسألوا ربّكم العافية و عليكم بالدَّعة و الوقار» .

كتاب الكافى ، به خاطر ويژگى هايى كه داشته ، در طول بيش از هزار سال ، مورد استقبال و استفاده و مراجعه فراوان دانشمندان شيعى قرار گرفته و از اين ره گذر ، نام عالمان زيادى به عنوان مدرّس يا كاتب يا مقابله كننده يا اجازه دهنده يا اجازه گيرنده آن ، در تاريخ ، ثبت شده است .

اين نوشتار ، نگاهى به تلاش هاى انجام شده بر محور الكافى در عرصه نسخه هاى خطّى دارد . در اين پژوهش ، بيش از نهصد عالم ، به عنوان : مدرّس ، كاتب ، مصحّح ، اجازه دهنده و اجازه گيرنده الكافى ، به همراه بيش از ۱۶۰۰ نسخه خطى از آن ، در دو بخش ، معرفى شده اند . بديهى است كه با پژوهش هاى تكميلى در نسخه هايى كه تاكنون معرفى و شناسايى نشده اند ، تعداد بيشترى از نسخه هاى الكافى و دانشمندانى كه در باره آن ، پژوهشى انجام داده اند ، شناسايى خواهد شد ، بمَنّه و كرمه و توفيقه و عنايته !

[۱]در باره اولين اطلاق لقب «ثقة الاسلام» بر مرحوم كلينى اختلاف هست . آنچه تاكنون به دست آمده ، اين است كه : اولين بار ، دو نفر ، اين لقب را براى كلينى استفاده كرده اند. يكى شهيد قاضى نور الله شوشترى در مجالس المؤمنين (ج ۱ ، ص ۴۵۲) و ديگرى شيخ بهايى در كتاب هايش : حبل المتين و مشرق الشمسين و مفتاح الفلاح و در اجازه اش به صفى الدين قمى ـ كه در ۱۰۱۵ ق ، داده است ـ ؛ ولى تقدم هيچ يك از اين دو بزرگوار ، در كاربرد اين تعبير ، روشن نيست .

[۲]رسالة أبى غالب ، ص ۱۷۷ .

[۳]تصحيح الاعتقاد فى شرح عقائد الصدوق ، ص ۲۰۲ .

[۴]مرآة العقول ، ج۱ ، ص۳ (مقدمه) .