مطالعه کتاب خرید کتاب
دانلود کتاب
عنوان کتاب : فهرست نسخه های خطی حوزه و موزه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
زمان پدیدآورنده:
محل نشر : قم
ناشر
: دارالحدیث
نوبت چاپ
: اول
تاریخ انتشار
: 1382
تعداد جلد
:
تعداد صفحه
: 264
شمارگان
:
قطع :
وزیری
زبان
: فارسی
نوع جلد
:
رده بندی
کنگره :
شابک
:
جستجو در Lib.ir
فهرست نسخه های خطی حوزه و موزه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
در این کتاب، تلاش شده تا فهرستی از نسخه های موجود در حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم(ع) و موزه آستان مقدس آن حضرت ارائه شود.
در این کتاب، تلاش شده تا فهرستی از نسخه های موجود در حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم(ع) و موزه آستان مقدس آن حضرت ارائه شود. این فهرست به ترتیب الفبایی عناوین کتاب ها تنظیم شده و در ابتدا، معرّفی هشتاد نسخه خطی حوزه علمیه آستان در ۸۸ عنوان آمده است و سپس فهرست های راهنما (پدیدآوردندگان، کاتبان، موضوعی کتاب ها، آغاز کتاب ها) قرار گرفته است. پس از اتمام فهرست حوزه، فهرست نسخه های خطی موزه، شامل هفتاد نسخه در ۶۱ عنوان به همان ترتیب آمده و در پی آن فهرست های راهنما به علاوه فهرست منابع و مآخذ درج شده است. بخش پایانی کتاب به نمونه هایی از تصاویر نسخه های خطی حوزه و موزه اختصاص یافته است.
مقدمه
در روزهايى كه در جوار بارگاه ملكوتى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به نگارش فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آستانه مقدّسه مشغول بودم. متوجّه وجود تعداد قابل ملاحظه اى از نسخه هاى خطّى در كتابخانه حوزه علميه و موزه آستانه گشتم و مناسب ديدم كه از آنها نيز فهرستى تهيه كرده و همراه با فهرست آستانه به اهل دانش و تحقيق تقديم نمايم. قضا را چنين شد كه فهرست كتابخانه آستانه در دو جلد و فهرست حوزه و موزه در يك جلد مستقل درآيد.
در اين مختصر از ضرورت فهرست نگارى نسخه هاى خطى سخنى به تفصيل نمى گويم چرا كه اهميّت و فايده آن نيازمند دليل و برهانى نيست و تمامى اهل فن را بر آن اتفاق است. خصوصاً فهرست نمودن مجموعه هاى كوچك پراكنده در شهرهاى دور و نزديك لازم تر و ضرورى تر به نظر مى رسد: چرا كه بيش از نيمى از نسخه هاى ناشناخته و فهرست نشده در كشور ما، مربوط به كتابخانه هاى خصوصى و عمومى كوچك و پراكنده در شهرهاى مختلف است.[۱]
بى شك نگارش و انتشار فهرست نامه نسخه هاى خطى هر كتابخانه در حفظ و حراست از نسخه هاى خطى نقش مهمّى دارد، علاوه بر اينكه با فهرست نگارى، چهره هاى ناشناخته و غربت زده نسخه هاى خطى با محقّقان انس و الفتى به هم مى رسانند. چه بسا گنجينه هاى نفيس و ارزش مند كه در گوشه خانه ها، مساجد، مدارس علمى و مشاهد به جهت نداشتن فهرستى منظّم و روش مند و بر اثر عدم اهتمام به آنها مورد دستبرد راهزنان فرهنگى قرار گرفته و به تاراج رفته و يا اينكه تدريجاً راه زوال را در پيش گرفته و با گرد و خاك و موريانه انس برقرار كرده و به مرور زمان گرفتار فرسايش و سرانجام نابود شده اند. متأسفانه نسخه هاى موجود در مدارس علمى اطراف حرم مطهر سيد الكريم نيز به چنين سرنوشتى دچار شده و از صدها نسخه، اكنون تنها هشتاد نسخه خطى در حوزه علميه حرم موجود است! و از صد و بيست نسخه وقفى شاه عباس به كتابخانه آستانه نيز تنها پيج نسخه باقى مانده است. گفتنيها در اين باره بسيار است. و مرا بايد كه سخن را كوتاه كرده و به شمّه اى از تاريخ مدارس علمى رى اشاره نمايم.
مدارس علمى رى
پژوهشگر در تاريخ رى با تتبّع در منابع تاريخى و جغرافيايى در مى يابد كه شهررى در طىّ قرون متمادى از مراكز مهم شكل گيرى و بالندگى تمدّن اسلامى و شيعى و مهد دانش و فضيلت بوده است. وجود كتابخانه هاى بزرگ و داير بودن مدارس فقه و حديث و پرورش بزرگانى همچون ثقة الاسلام كلينى و شيخ صدوق و ابوالفتح رازى در اين شهر گواه صادقى بر اين مدّعاست.
نخستين دوره از حوزه شيعه در رى را بايد در عصر امامان معصوم عليهم السلام جستجو كرد؛ چرا كه دهها تن از بزرگان رى از اصحاب ائمه عليهم السلام بودند و از ايشان روايت نموده اند و شمار قابل توجهى از سادان و امامزادگان در رى اقامت گزيده و به نشر معارف دينى پرداختند.
عبدالجليل رازى در كتاب النقض نام تعدادى از مدارس شيعى رى را در بدين گونه ياد كرده است:
۱. مدرسه سيد تاج الدين محمّد كيكى، ۲. مدرسه شمس الاسلام حسكا بابويه، ۳. مدرسه خانقاه ريان، ۴. مدرسه سيّد زاهد ابوالفتوح، ۵. مدرسه فقيه على جاستى، ۶. مدرسه محله درزان مهران - زادمهران، ۷. مدرسه خواجه عبدالجبّار، ۸. مدرسه كوى فيروزه، ۹. مدرسه خواجه امام رشيد رازى، ۱۰. مدرسه شيخ حيدر مكى، ۱۱. مدرسه ابى الوفا رازى، ۱۲. مدرسه مشاط رازى، ۱۳. مدرسه خواجه شرف مرادى، ۱۴. مدرسه عبدالجليل رازى، ۱۵. مدرسه قطب الدين راوندى.[۲]
در زمان آل بويه رى از مراكز حكومتى آنان به شمار رفته و محلّ مناسبى براى ترويج مذهب شيعى بوده است. و در قرون بعدى نيز علما و دانشمندان بسيار از سرزمين رى برخاسته و به نشر علوم و معارف اهل بيت عليهم السلام پرداخته اند. در عصر صفويه نيز مدارس علمى در جوار حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام دائر بوده بوده چنانكه شاه عباس در وقف نامه اى كه در ظهر كتابهاى وقفى اش به آستانه نوشت، آورده است: »... و بر مدرسه آستانه مذكوره واقع در بلوك غار رى كه طلبه آنجا از آن منتفع شوند ...«.
يكى از مدارس قديمى كنار حرم، مدرسه برهانيه است كه تاريخ بناى آن روشن نيست، اين مدرسه در زمان آقا محمّدخان قاجار به سال ۱۲۰۶ ق مرمّت و بازسازى شده و پس از آن نيز بار ديگر به همّت مرحوم آية اللَّه حاج شيخ على اكبر برهان تجديد بنا شده و فعّاليت علمى در آن، از سر گرفته شد و در اين ايّام نيز ساختمان جديد و نوساز آن به همت توليت آستانه آماده بهره بردارى شده است. برخى از نسخه هاى خطى موجود در كتابخانه آستانه مربوط به اين مدرسه است.[۳]
مدرسه امينيه را در سال ۱۲۹۹ ق محمّد ابراهيم امين السلطان در كنار روضه منوّره حضرت عبدالعظيم عليه السلام بنا نهاد و كتابخانه اى در آن داير كرد و نسخه هاى متعدّدى بر آن وقف نموده كه تعدادى از آنها تاكنون باقى مانده است. اين مدرسه از بين رفته و ملحق به حرم گشته و هم اكنون صحن آن بنام باغ طوطى مشهور است.[۴]
حوزه علميه حضرت عبدالعظيم عليه السلام
اين مدرسه بزرگ و باشكوه، در محلّ باغ مقبره رضا خان پهلوى - پس از تخريب آن - توسط آية اللَّه شيخ صادق خلخالى تأسيس شد، كه در آن هفتاد حجره مجهز با امكانات لازم پذيراى طلاب علوم دينى است. در اين مدرسه كتابخانه اختصاصى براى طلاب فراهم شده و سالن مطالعه مجلّل و چشم نوازى دارد.
در كتابخانه حوزه علاوه بر هزاران كتاب چاپى و مجلات و نشريات مختلف علمى، هشتاد نسخه خطى درون ويترينهاى چوبى جلب نظر مى نمايد. در بين نسخه هاى مذكور چند نسخه بسيار با ارزش و نفيس وجود دارد كه از جهت قدمت يا منحصر بفرد بودن و يا كم نسخه بودن و يا از جهاتى ديگر همچون تصحيح و مقابله بوسيله مؤلف امتياز دارد. موضوع اين كتابها بيشتر مرتبط با علوم حوزوى است.
موزه آستانه حضرت عبدالعظيم عليه السلام
بناى مجلّل و چشم نواز موزه از اقدامات ارزنده و ماندگار در طرح توسعه آستانه است. ساختمان موزه در سه هزار متر مربع در سه طبقه با معمارى هنرمندانه در سالهاى اخير افتتاح شده و در تالار دل انگيز آن صدها شى ء با ارزش و نفيس چشمان هر بيننده را خيره مى سازد.
دربهاى آهنى و چوبى منبت كارى شده عتيق از عهد سلجوقيان و صفويان و قاجاريان، پارچه هاى زربافت و ترمه رنگارنگ با نقوش چشم نواز، سنگ نوشته هاى تاريخى و اسناد و فرامين و ادعيه و زيارات نگاشته بر چوب و سنگ و پارچه و كاغذ، تابلوهاى نقاشى و خطاطى زيبا، ظرفهاى مسى و گلى، آينه ها و شمع دانها و صدها شى ء كوچك و بزرگ ديگر از جمله نفايسى است كه در اين موزه ديدنى نگهدارى مى شود. از جمله هفتاد نسخه خطى نفيس كه غالباً نسخه هاى تزئينى اند، در موزه آستانه جاى گرفته اند.
شيوه تدوين فهرست حاضر
اين فهرست به ترتيب الفبايى عناوين كتابها تنظيم شده و در ابتداء معرّفى ۸۰ نسخه خطى حوزه علميه آستان در ۸۸ عنوان آمده است و سپس فهرستهاى راهنما )در چهار بخش: ۱. پديد آورندگان، ۲. كتابان، ۳. موضوعى كتابها، ۴. آغاز كتابها( قرار گرفته است. پس از اتمام فهرست حوزه، فهرست نسخه هاى خطى موزه، شامل ۷۰ نسخه در ۶۱ عنوان به همان ترتيب پيش گفته آمده و در پى آن فهرستهاى راهنما به علاوه فهرست منابع و مآخذ درج شده است. بخش پايانى كتاب به نمونه هايى از تصاوير نسخه هاى خطى حوزه و موزه اختصاص يافته است.
معرّفى هر كتاب از دو بخش اصلى تشكيل مى شود: ۱. كتاب شناسى، ۲. نسخه شناسى.
كُدهاى مربوط به هر بخش از اين قرار است:
الف: كتابشناسى
در اين بخش اطلاعات تفصيلى درباره كتاب اعم از نام كتاب و مؤلف و زبان و موضوع و تاريخ تأليف و تعداد ابواب و فصول و ... بدين ترتيب مطرح مى شود:
۱. شماره رديف كتاب؛ كه در حاشيه راست صفحات درج شده و نشانگر تعداد عناوين معرّفى شده در فهرست نامه است و در فهرستهاى راهنما به اين شماره ارجاع شده است.
۲. نام كتاب؛ نام مشهور هر كتاب در اين كد آورده شده و چنانچه كتابى از چند نام برخوردار بوده، نامهايى كه شهرت كمترى داشته به نام مشهور ارجاع شده است.
۳. موضوع؛ در اين كد كه روبه روى نام كتاب در پرانتز نهاده شده، رشته علمى اثر مشخص شده است.
۴. زبان؛ در كنار موضوع، لغتى كه كتاب بدان نوشته شده، معيّن گشته است.
۵. نام مؤلف و تاريخ وفات او؛ در كتابهايى كه مؤلف آنها شناخته نشده، اين كد نيامده ولى در توضيحات كتابشناسى، قرائن مربوط به شناسايى مؤلف آمده است.
۶. توضيحات كتاب شناسى؛ اين كد از بخشهاى مهم هر فهرست است كه در آن ابواب و فصول كتاب و مندرجات آن و سبب و تاريخ و محلّ تأليف، اهداى كتاب و نام مهدى اليه و اطلاعات مفيد ديگر از جمله چاپ و تصحيح كتاب و تعداد مجلّدات، با استفاده از منابع و مآخذ مختلف مطرح مى شود.
۷. منابع و مآخذ؛ اين كُد در پايان توضيحات نسخه شناسى، داخل كروشه و با تورفتگى و قلم سياه درج شده و در آن آدرس مصادر كتابشناسى و فهرست نامه هاى كتابهاى چاپى و نسخه هاى خطى مشخص شده تا محقق با رجوع بدآنها اطلاعات بيشتر و نسخه هاى ديگر از كتاب را بدست آورد.
۸. آغاز و انجام؛ در خاتمه بخش كتابشناسى، سطرهايى از آغاز و انجام كتاب نقل مى شود.
ب: نسخه شناسى
در اين بخش خصوصيات نسخه مورد بحث شامل شماره نسخه در مخزن، نوع خط و نام كاتب و تاريخ و محلّ كتابت و تزئينات و يادداشتهاى اول و آخر نسخه و نوع جلد و تعداد برگها و سطرها و ... بدين تفصيل بيان مى شود:
۱. شماره نسخه در مخزن؛ پيش از هر شماره مربعى كوچك قرار داده شده و شماره نسخه با قلم سياه تايپ شده است. با اين شماره، نسخه مورد نظر را مى توان از كتابخانه درخواست نمود.
۲. نوع خط و ويژگيهاى آن؛ كتابهاى فارسى و عربى معمولاً به خطهاى نسخ، نستعليق، تعليق، شكسته نستعليق، ثلث و تحريرى نگاشته شده اند و در برخى موارد مشكول و داراى اعرابند.
۳. نام كاتب؛ نام كاتب به همان نحوى كه در نسخه آمده درج مى شود.
۴. تاريخ كتابت؛ چنانچه روز و ماه و سال در نسخه معيّن شده باشد همه آنها ذكر مى شود و اگر نسخه، تاريخ كتابت نداشته باشد، تاريخ تخمينى درج مى شود.
۵. محلّ كتابت؛
۶. توضيحات نسخه شناسى؛ هرگونه اطلاع مفيدى كه از نسخه بدست آيد در اين كُد قابل درج است؛ اعمّ از اينكه كاتب. نسخه را به درخواست يا براى تقديم به چه كسى استنساخ نموده و يا اينكه نسخه اصل او چه خصوصياتى داشته و ديگر اينكه در تزئينات و آرايش صفحات مختلف و عناوين و نشانى ها از چه مواد و روشهايى استفاده شده است و هم چنين تصحيحات و بلاغها و تعليقه ها و حاشيه ها و تملّكات و يادداشتها و وقف نامه ها و تاريخ تولدها و وفاتها و ... و نيز مباحث موجود در نسخه و افتادگيها و آغاز و انجام افتاده در اين بخش نقل مى شود. و نكات قابل ملاحظه ديگرى كه فهرستنگار تيزبين بايد با تورّق و جستجو در صفحات مختلف نسخه بدانها دست يافته و در فهرست متذكّر شود.
۷. نوع جلد و تزئينات و نقوش روى آن ؛ در فهرستهاى نسخه هاى خطى درباره جلد به مسائلى همچون جنس، رنگ، ظرافت هاى هنرى و آسيب ديدگى و نفاست و چنانكه مشهود باشد، نام جلد ساز و تاريخ ساخت آن اشاره مى شود.
۸. شماره ثبت؛ ممعمولاً بعد از ورود كتاب خطى به كتابخانه ها اوّلين اقدام كتابداران اختصاص شماره ثبت اموالى به كتاب است و فهرست نگاران نيز ملتزم به نقل آن در فهرست نامه ها هستند.
۹. تعداد برگها و سطرها و قطع كتاب؛ در اين كد تعداد برگهاى نسخه و تعداد سطرهاى هر صفحه و اندازه كتاب به سانتى متر ذكر مى شود.
اين فهرست نامه علاوه بر انتشار به صورت مكتوب، در قالب برنامه رايانه اى نيز عرضه مى شود. در اين برنامه ليستهاى متعدّدى براى عناوين كتابها، مؤلفان، كاتبان، واقفان، موضوعات و آغاز كتابها تنظيم شده و قابليت جستجوهاى مختلف تعبيه شده است.
در پايان از همه دوستانى كه در مراحل مختلف كار از يارى و همكاريشان برخوردار بودم تشكّر و قدرانى نموده و توفيق همگان را از درگاه ربوبى مسألت دارم .
والسلام خير ختام
ابوالفضل حافظيان بابلى
[۱]در اين باره رجوع كنيد به مقاله »نو يافته هاى گنجينه هاى دست نويس اسلامى در ايران«، فصلنامه شهاب )شماره پياپى ۲۶ - ۲۵).
[۳]حوزه هاى علميّه شيعه در گستره جهان. سيّد عليرضا سيّد كبارى، تهران انتشارات اميركبير، ۱۳۷۸ش. ص ۲۳۶ - ۴۳۰؛ كتاب نقض، عبدالجليل قزوينى رازى، به اهتمام محدث ارموى، تهران: انجمن آثار ملى، ۱۳۵۸ ش، ص ۴۸ - ۴۷؛ تاريخ دانشگاههاى بزرگ اسلامى، نور اللَّه كسايى، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش، ص ۲۳ - ۲۱.
[۴]عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده، عزيز اللَّه عطاردى، ص ۳۲۷ - ۳۲۶.
