فرق ايمان و اسلام

واژه اسلام ، در قرآن و احاديث ، دو گونه كاربرد دارد : گاه در اسلام حقيقى به كار رفته است ، مانند :

«إِنِّى أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ .[۱]

بگو: من مأمورم كه نخستين كسى باشم كه اسلام آورده است»  .

امام على عليه السلام نيز در تعريف اسلام فرموده است :

الإِسلامُ هُوَ التَّسليمُ ، وَ التَّسليمُ هُوَ اليَقينُ ، وَ اليَقينُ هُوَ التَّصديقُ ، وَ التَّصديقُ هُوَ الإِقرارُ وَ الإِقرارُ هُوَ الأَداءُ وَ الأَداءُ هُوَ العَمَلُ .[۲]

اسلام ، تسليم شدن است و تسليم بودن ، يقين داشتن است و يقين ، تصديق كردن است و تصديق كردن ، اقرار نمودن است و اقرار ، انجام دادن است و انجام دادن ، همان عمل است .

اين سخن ، بدان معناست كه شدّت ارتباط الفاظ هفتگانه اى كه ذكر شد ، تا حدّى است كه مى توان هر يك را به ديگرى تفسير و تبيين كرد .

اسلام به اين معنا ، تفاوتى با ايمان ندارد ؛ امّا اسلام ، كاربرد ديگرى نيز در قرآن و حديث دارد و آن ، عبارت است از اسلام ظاهرى ، مانند اين آيه :

«قَالَتِ الْأَعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَكِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْاءِيمَانُ فِى قُلُوبِكُمْ وَ إِن تُطِيعُواْ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَا يَلِتْكُم مِّنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ .[۳]

باديه نشينان گفتند: «ايمان آورديم» . بگو: ايمان نياورده ايد؛ ليكن بگوييد: «اسلام آورديم» و هنوز در دل هاى شما ايمان داخل نشده است. و اگر خدا و پيامبرِ او را فرمان بريد ، از [ ارزشِ ] كرده هايتان چيزى كم نمى كند. همانا خدا آمرزنده مهربان است»  .

اسلام ، در اين آيه ، با ايمان ، متفاوت است و عبارت است از اقرار ظاهرىِ بدون باور قلبى و ايمان ، عبارت است از باور قلبىِ همراه با همه لوازم آن .

احاديثى كه اين آيه را تفسير كرده اند و يا با الهام از آن ، تفاوت ميان اسلام و ايمان را بيان كرده اند ، به هفت دسته مى توان تقسيم كرد :

دسته اوّل . احاديثى كه دلالت دارند ايمان ، شريك اسلام است ؛ ولى اسلام، شريك ايمان نيست و نتيجه مى گيرند كه هر مؤمنى مسلمان نيز هست ؛ ولى هر مسلمانى مؤمن نيست .[۴]

دسته دوم . احاديثى كه دلالت دارند بر اين كه ايمان ، عبارت است از باور قلبى اى كه اعمال صالح ، آن را تصديق كنند و اسلام ، عبارت است از آنچه بر زبان جارى مى شود و زمينه را براى اجراى احكام ظاهرىِ اسلام ، مانند صحّت ازدواج ، فراهم مى سازد .[۵]

دسته سوم . احاديثى كه مى گويند : ايمان ، عبارت است از اقرار و عمل ، و اسلام عبارت است از اقرار بدون عمل .[۶]

دسته چهارم . احاديثى كه مى گويند: اسلام ، عبارت است از اقرار و انجام دادن ضروريات دين ، مانند نماز و روزه و حج ؛ ولى در ايمان ، افزون بر آن ، ترك معاصى و بخصوص گناهان كبيره نيز لازم است .[۷]

دسته پنجم . احاديثى كه ايمان را اقرار و عمل و نيّت مى دانند و اسلام را اقرار و عمل بدون نيّت .[۸]

مقصود از عملِ بدون نيت ، همان عمل كردن به ظواهر اسلام بدون باور قلبى است ؛ زيرا نيّت ، از باور قلبى ناشى مى گردد .

دسته ششم . احاديثى كه دلالت دارند اسلام ، آشكار است و ايمان ، در قلب .[۹]

دسته هفتم . احاديثى كه تفاوت اسلام و ايمان را در آثار آن ـ يعنى اجراى احكام و قوانين در دنيا ، و پاداش در آخرت ـ ذكر كرده اند .[۱۰]

با تأمّل در اين احاديث ، روشن مى شود كه اختلاف اين احاديث ، ظاهرى است و در واقع ، همه آنها اشاره به يك واقعيت دارند .

پاسخ يك سؤال

ممكن است در اين جا اين شبهه مطرح شود كه : كلمه ايمان نيز در قرآن و حديث - همان طور كه پيش از اين اشاره شد ـ مانند كلمه اسلام ، در اقرار زبانى استعمال مى شود . پس تفاوتى در تعريف ايمان و اسلام نيست .

به سخن ديگر ، تفاوت هاى ذكر شده ، تفاوت ميان اسلام و ايمان حقيقى و ظاهرى است ، نه تفاوت ميان اسلام و ايمان ؛ زيرا اسلام حقيقى ، همان ايمان حقيقى است و اسلام ظاهرى ، همان ايمان ظاهرى .

پاسخ ، اين است كه :

اوّلاً : استعمال ، اعم از حقيقى و مجازى است . بنا بر اين ، به استنادِ استعمال كلمه ايمان و اسلام در دو معناى مشابه ، نمى توان گفت كه تفاوتى در مفهوم حقيقى آنها وجود ندارد .

ثانيا : ايمان و اسلام ، هم از نظر مفهوم لغوى و هم در قرآن و حديث و هم از نظر احكام مترتّب بر آنها ، تفاوت دارند .

امّا از نظر لغت ، پيش از اين ، توضيح داده شد كه ايمان ، از ريشه «أمن» است كه دو معناى متقارب دارد : يكى سكون قلب و ديگرى تصديق كه هر دو ، فعل قلب هستند ؛ ولى اسلام ، به معناى تسليم است كه اعم از تسليم ظاهرى و واقعى است .

همچنين در قرآن و احاديث اسلامى ـ همان طور كه تفصيلاً گذشت ـ تصريح شده كه ايمان و اسلام ، دو معناىِ متفاوت دارند و احكام مترتّب بر آنها نيز متفاوت است .

به سخن ديگر ، خروج از ايمان ، به معناى خروج از اسلام و ورود به كفر نيست و اين تدبير در تشريع (قانون گذارى) ، از جلوه هاى حكمت و رحمت مكتب وحى است .