من لا يحضره الفقيه
مولف شيخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، از چهرههاى برجسته علماى شيعه در قرن چهارم هجرى.
موضوع
مجموعه روايات اهل بيت عليهم السلام درباره مسائل فقهى و احكام شرعى.
شيخ صدوق در اين كتاب روايات فقهى را كه از ديدگاه خود صحيح و معتبر بوده جمع آورى نموده است.
ارزش و اعتبار
اين كتاب يكى از ارزشمندترين منابع روايى شيعه به شمار مىآيد و يكى از چهار كتاب معتبر روايى شيعه است و هر مجتهدى در اجتهاد و استنباط احكام شرعى بايد به روايات آن توجه داشته باشد.
كتاب من لا يحضره الفقيه از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علماى شيعه قرار گرفته است و پيوسته در مجموعههاى بزرگ و كوچك روايى بر آن استناد نموده و از آن روايت نقل كردهاند.
انگيزه نگارش
شيخ صدوق اين كتاب را به درخواست يكى از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شريف الدين ابو عبد الله محمد بن حسين معروف به نعمت نگاشته است.
او از شيخ صدوق درخواست كرده بود مانند كتاب« من لا يحضره الطبيب» محمد بن ذكرياى رازى در علم طب، او هم كتابى در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده كسانى قرار گيرد كه به علما و فقهاى بزرگ دسترسى ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احكام شرعى و وظايف خود آگاه گردند.
شيخ صدوق نيز با پذيرفتن اين درخواست مىفرمايند من در اين كتاب بنا ندارم تا هر چه روايت شده را نقل نمايم بلكه فقط آن رواياتى را نقل مىكنم كه آنها را صحيح و معتبر مىدانم و به آن فتوا مىدهم و عقيده دارم كه ميان من و خداوند حجت است.
مشيخه
شيخ صدوق در اين كتاب فقط نام راوى اولى را كه روايت را از امام عليه السلام روايت كرده آورده و در آخر كتاب يعنى در بخش« مشيخه» سند خود را به آن راوى نقل مىكند تا روايات از حالت ارسال خارج شده و اصطلاحا مسند شوند و استفاده از آن براى مراجعه كنندگان آسانتر گردد.
سبك نگارش
در قرون اوليه اسلامى فقهاى شيعه فقط به روايت و نقل سخنان ائمه عليهم السلام اكتفا مىكردند و به خود اجازه گفتن سخنى در برابر و يا در كنار سخنان ائمه معصوم نمىدادند چرا كه آنان را مرتبط با مركز وحى و معدن حكمت مىدانستند.
حتى اگر مىخواستند كتابى غير روايى به نگارش درآورند سعى مىكردند تا از الفاظ روايات استفاده كنند و سخنى غير از سخن اهل بيت عصمت و طهارت ننويسند.
شيخ صدوق از آخرين علماى اين دوره به شمار مىآيد. در تأليفات ايشان همه كتاب روايت و يا گرفته شده از الفاظ روايات است، به حدى كه برخى از علماى شيعه مىگويند اگر درباره مسألهاى روايتى نيافتيم به الفاظ شيخ صدوق نيز مىتوانيم استناد كنيم چرا كه الفاظ ايشان همه استفاده شده از الفاظ روايات است.
بعد از ايشان از زمان شاگردشان« شيخ مفيد» كم كم اين سبك تغيير كرد زيرا با تغيير نيازهاى روز و هجوم شبهات و ايرادات مخالفان و دشمنان اسلام و ورود فلسفه غرب به جهان اسلام و عقايد و افكار انحرافى، علماى ما مجبور به پاسخ گويى شدند و در صدد حل آن شبهات برآمدند و شيوهاى نو در تأليفات علما و فقهاى شيعه پديدار گشت.
مباحث
اين كتاب شامل مباحث فراوان فقهى است مانند:
۱- آبها و طهارت و نجاست آن
۲- واجبات نماز و مقدمات آن مانند وضو و غسل و تيمم
۳- احكام اموات
۴- احكام نماز
۵- احكام قضاوت
۶- مكاسب
۷- احكام ازدواج
۸- احكام ارث
و مباحث و عناوين گوناگون ديگر فقهى.
منابع كتاب
شيخ صدوق در مقدمه كتاب مىفرمايد من روايات اين كتاب را از اصول معتبر و مشهور روايى شيعه گرفتهام مانند:
۱- كتاب حريز بن عبد الله سجستانى
۲- كتاب عبيد الله بن على حلبى
۳- كتابهاى على بن مهزيار اهوازى
۴- كتابهاى حسين بن سعيد
۵- نوادر احمد بن محمد بن عيسى
و بسيارى ديگر از اصول اوليه و منابع معتبر روايى.
روايات كتاب
شيخ صدوق در اين كتاب حدود ۶ هزار روايت نقل كرده است كه عموما در باره مباحث فقهى و احكام شرعى است.
مشيخه
يكى از بخشهاى مهم اين كتاب بخش مشيخه است كه در پايان كتاب آمده.
شيخ صدوق در اين بخش به اسناد خود به رواتى كه روايات اين كتاب را از آنها نقل كرده اشاره مىكند و به اين وسيله روايات فراوانى از احاديث كتاب را از حالت ارسال و بدون سند بودن خارج كرده و آنها را معتبر و مسند مىسازد.
اين بخش از كتاب بسيار مورد توجه علماى شيعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نيز بر اين قسمت از كتاب نگاشتهاند كه خود از منابع غنى و پر بار علم رجال به شمار مىآيد مانند:
۱- ترتيب مشيخه من لا يحضره الفقيه نوشته صاحب معالم شيخ حسن بن شيخ زين الدين، شهيد ثانى( درگذشت ۱۰۱۱ هجرى).
۲- ترتيب مشيخه من لا يحضره با شرح و بيان نوشته سيد حاج ميرزا محمد حسين معروف به شيخ آقا قاضى تبريزى( درگذشت ۱۲۹۴ هجرى).
۳- شرح مشيخه من لا يحضره الفقيه نوشته محمد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى.
۴- شرح مشيخة الفقيه نوشته علامه سيد حسن بن سيد عبد الهادى بن سيد موسى موسوى آل خراسان نجفى( متولد ۱۳۲۶ هجرى).
۵- خير الرجال نوشته شيخ بهاء الدين محمد بن شيخ ملا على شريف لاهيجى از علماى قرن يازدهم هجرى.
شرحهاى كتاب
بر كتاب« من لا يحضر» شرحهاى فراوانى نيز نگاشته شده كه در شرح روايات كتاب و بررسى آنهاست مانند:
۱- شرح من لا يحضره الفقيه به نام« روضة المتقين» نوشته مولى محمد تقى مجلسى پدر علامه مجلسى. وى اين كتاب را در سال ۱۰۶۳ هجرى به پايان رسانده است.
۲- شرح من لا يحضره الفقيه نوشته سيد اجل امير محمد صالح بن امير عبد الواسع داماد علامه مجلسى( درگذشت ۱۱۱۶ هجرى).
۳- شرح من لا يحضره الفقيه نوشته شيخ الاسلام و المسلمين شيخ بهايى، محمد بن حسين بن عبد الصمد حارثى همدانى( درگذشت ۱۰۳۰ هجرى). شيخ حر عاملى از اين شرح نقل مىكند.
۴- شرح من لا يحضره الفقيه به نام« معاهد التنبيه» نوشته شيخ ابو جعفر محمد بن حسن بن زين الدين شهيد ثانى( درگذشت ۱۰۳۰ هجرى).
۵- شرح من لا يحضره الفقيه نوشته مولى حسام الدين محمد صالح بن مولى احمد سروى مازندرانى( درگذشت ۱۰۸۱ هجرى).
نسخه هاى خطى
۱- نسخه اى خطى در كتابخانه عالم ربانى استاد ميرزا ابو الحسن شعرانى. اين نسخه بسيار نفيس و ارزشمند مىباشد.
نگارنده آن عبد الله بن محمد شريف عبد الرب سمنانى است. در آخر اين نسخه اجازه شيخ حر عاملى به خط ايشان موجود است و در حواشى آن برخى از حواشى شيخ محمد، حفيد شهيد و سلطان العلماء حسينى آملى و مولى محمد تقى مجلسى و محقق داماد نيز به چشم مىخورد.
۲- نسخه اى خطى در كتابخانه شريف معظم سيد محمد باقر سبزوارى استاد دانشكده الهيات در دانشگاه تهران كه به خط ميرزا محمد ركاوندى است و تاريخ نگارش آن ۱۰۷۴ هجرى مىباشد.
۳- نسخه اى گرانقدر و نفيس در كتابخانه حضرت آية الله سيد موسى زنجانى.
اين نسخه تصحيح شده و در محضر مولى محمد تقى مجلسى قرائت شده است. تاريخ نگارش آن نيز ۱۰۵۷ هجرى است.
